عوامل و زمينه هاى هدايت

• عوامل و زمينه هاى هدايت

1- صفات و خصوصيات درونى

الف) تعقّل:

منظور از تعقل، به كارگيرى عقل، اين حجت باطنى خداوند است. همانگونه كه داشتن عقل شرط اصلى برای شمول تكليف است، استفاده از آن نيز به وجود آورنده زمينه براى هدايت انسان است.

تعقل در آيات الهى اعم از آيات قرآنى و آيات آفاقى و انفسى، تعقل در نتيجه و پايان امور، تفكر در حقيقت دنيا و آخرت از جمله مسائلى است كه انسان را در شاهراه سعادت و هدايت قرار مى دهد.

در آيات و روايات، مواردى كه ما را به استفاده از عقل، فوايد و آثار آن رهنمون مى­كند فراوان است.

خداوند در قرآن مجيد به تمجيد كسانى پرداخته كه در آيات الهى تفكر مى­كنند و كسانى را اهل هدايت دانسته كه سخنان ديگران را شنيده و سپس با تعقل در آن، كلام حق را انتخاب مى­كنند.

«الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئكَ الَّذِينَ هَدَئهُمُ اللَّهُ وَ أُوْلَئكَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَاب * همان كسانى كه سخنان را مى‏شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى‏كنند آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده، و آنها خردمندانند. سوره زمر آیه 18».

در آياتى نيز به توبيخ افرادى مى­پردازد كـه چشم و گوش خود را بسته و درباره امور نمى­انديشند. مثلاً در سوره انفال مى­فرمايد:

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَيَعْقِلُونَ * بدترين جنبندگان نزد خدا، افراد كر و لالى هستند كه انديشه نمى­كنند. سوره انفال آیه 22».

در آيه اى نيز به طور كلى بيان مى دارد كه كسانى از آيين حنيف و دين فطرى روى گردانند كه از تعقل كه زمينه ساز اصلى هدايت است، روگردان بوده و از نعمت عقل خويش استفاده نبرند:

«وَمَن يَرْغَبُ عَن مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ * جز افراد سفيه و نادان، چه كسى از آيين ابراهيم، (با آن پاكى و درخشندگى،) روى‏گردان خواهد شد؟! سوره بقره آیه 130».

در زمينه پايان كار نيز متذكر مى­شود كه تنها كسانى به شقاوت و بدبختى دچار مى­شوند كه توجه به حق ننموده و از شنيدن و تعقل و تفكر پيرامون حق دورى كرده­اند.

«لَوْ كُنّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فى اَصْحابِ السَّعيرِ * اگر شنيده و پذيرفته‏ بوديم يا تعقّل كرده بوديم در ميان‏ دوزخيان نبوديم. سوره ملک آیه10».

ب) عبرت گيرى از تاريخ:

يكى ديگر از عوامل هدايت انسان، عبرت گرفتن از زندگى و پايان كار گذشتگان است. انسانى كه به فكر هدايت خويش است، تاريخ زندگى گذشتگان را به گونه اى جلو چشم خود مجسم مى كند كه از مشاهده وقايع آن، براى آينده خود درس بگيرد. عوامل موفقيت آنان را كشف كرده، درصدد تقويت آنها در خود برمى­آيد. همچنين با بررسى عوامل سقوط و انحطاط جوامع و ملت­هاى گذشته به اين نتيجه مى­رسد كه از چه امورى بايد پرهيز كند تا به فرجام تلخ آنان دچار نشود. اميرمؤمنان على (ع) چنين عبرتى را هدايتگر دانسته و در توصيف آن مى­فرمايد:

«عبرت گيرى (نسان را به سوى رشد رهبرى مى­كند». (1)

و حتى انسان را از وقوع در مهالك بازداشته و عصمتى در خور توجه به او عطا مى كند:

«عبرت گيرى، مصونيت به بار مى­آورد». (2)

قرآن مجيد به مسأله عبرت گرفتن از تاريخ توجه فراوانى مبذول داشته و آيات فراوانى به اين مطلب اختصاص يافته است. اين آيات را مى توان به سه دسته تقسيم كرد:

1- آياتى كه به بيان سنت هاى تاريخى و اجتماعى مستمر در زندگى بشر اشاره كرده است.

سنت هايى نظير مهلت دادن به مجرمان، استدراج و سپس هلاكت آنان، زوال نعمت به وسيله اعمال خود انسان ها، دامنگير شدن گناهان، برجاى ماندن حق و از بين رفتن باطل، آزمايش، ارسال رُسل، اتمام حجت، توبه پذيرى از سوى خداوند و بازگشت رحمت خدا نسبت به كسانى كه به سوى او برگردند و…

2- آياتى كه سفارش به گردش در زمين با انگيزه درس گرفتن از عاقبت گذشتگان مى­كند.

«قُلْ سيرُوا فِى الاَرْضِ ثُمَّ انْظُروُا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ * بگو: در زمين گردش كنيد! سپس بنگريد سرانجام تكذيب كنندگان آيات الهى چه شد؟! سوره انعام آیه 11».

ج) اعمال و رفتار صحیح

اعمال نيك انسانى، زمينه ساز هدايت بيشتر، و اعمال زشت او از موانع هدايتش خواهند بود. براى تبيين اين نكته ابتدا لازم است متذكر شويم كه بين علم و عمل رابطه متقابلى برقرار است، يعنى فزونى علم صحيح و معارف حق در انسان سبب انگيزه بيشتر براى انجام اعمال صالح مى گردد.

انجام اعمال صالح نيز سبب توفيق انسان در دسترسى به معارف والاى الهى گشته و حتى گاهى علومى را كه از راه اكتساب علمى بدانها دسترسى پيدا نمى­كند، به او افاضه مى كنند.

قرآن مجيد تصريح مى كند كه اگر انسان به تقوا مزيّن گرديد ـ یعنی انجام اعمال صالح- داراى نور و قوه تشخيص می­گردد كه به وسيله آن راه را از بيراهه تشخيص داده، هدايت بيشترى خواهد يافت:

«يَا ايُّهَا الَّذِينَ اَّمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَل لَكُمْ فُرْقَانًا * اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر تقواى الهى را رعايت كنيد، براى شما وسيله اى جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مى دهد. سوره انفال آیه 29».

همچنين خداوند تضمين نموده كسانى را كه در راه او مجاهده كنند، هدايت خواهد كرد:

«وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُـحْسِنِينَ * و آنها كه در راه ما جهاد كنند، قطعاً به راههاى خود، هدايتشان خواهيم كرد و خداوند با نيكوكاران است. سوره عنکبوت آیه 69».

در روايتى از امام باقر(ع) نقل شده كه فرمود:

«هر كس به آنچه كه مى داند عمل كند، خداوند او را به آنچه نمى­داند آگاه مى­گرداند». (3)

2- عوامل خارجى

دومين دسته از عوامل هدايت انسان، عوامل خارج از وجود اوست كه شامل دو بحثِ 1. هدايتگران و 2. محيط سالم مى شود.

امّا در مورد نقش محيط سالم و پاك در هدايت انسانها بايد گفت: از آنجا كه زندگى انسانها به صورت اجتماعى اداره مى­شود و بدون وجود جامعه، زندگى براى هر فرد ميسر نيست و از سوى ديگر در روابط اجتماعى نيز تأثير و تأثرهاى متقابل فراوانى بين افراد وجود دارد، خُلق و خوی، و آداب و رفتار افراد در يكديگر اثر گذاشته، در ایجاد شخصيت همديگر مؤثر است.

با توجه به اين مقدمه اگر محيطى كه انسانها در آن زندگى مى­كنند داراى افراد سالم و با صفا و صميميّت و به دور از رذايل اخلاقى باشد نقش بسيار پيش برنده­اى در رشد و هدايت آنان به سوى كمال ايفا مى­كند.

عمده ترين هدف رسالت انبيا در كنار دعوت به توحيد و ديگر معارف الهى، اصلاح محيط اجتماعى بشر است تا در سايه محيط سالم، افراد به سوى حق و عدالت رو آورده و به هدف خلقت دست يابند. همه پيامبران الهى براى برداشتن موانع موجود در جوامع به مبارزه با كانونهاى قدرت كه عامل اشاعه فساد در جامعه ها بوده اند برخاسته اند. برقرارى قسط و عدل نيز كه زمينه ساز ايجاد محيط سالم است در رأس دستور كارشان بوده است:

«وَ اَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقوُمَ النّاسُ بِالْقِسْطِ * ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حقّ از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند. سوره حدید آیه 25».

در يك نگرش كلى به عقايد و اخلاقيات و احكام ارائه شده توسط دين مبين اسلام به خوبى درمى يابيم كه اين دين تا چه حد درصدد اصلاح محيط اجتماعى زندگى بشر بوده تا با رفع موانع و اصلاح ساختار جامعه، افراد به هدايت هاى الهى دست يابند.

دين اسلام با مبارزه با افكار خرافى و ارائة افكار اعتقادىِ مطابق با حق و واقع، در صدد اصلاح فكر بشر است. و نیز با تشويق به رعايت دستورات اخلاقى به ويژه دستورات مربوط به اخلاق عمومى جامعه، چون ايثار، گذشت، احسان به ديگران و… در صدد اصلاح اخلاق جامعه بوده است.

احكام آن نيز هر يك به طور مستقيم يا غيرمستقيم نقش بسزايى در اصلاح محيط جامعه ايفا مى كند، احكام عبادى آن انسان را به مقام عبوديتى دعوت مى­كند كه وى را از تبديل شدن به موجودى كه ديگران را به استعمار و استثمار خود بكشد باز مى دارد. احكام مالى آن چون پرداخت خمس، زكات و ديگر حقوق واجب و مستحب هم براى اجراى عدالت اجتماعى در جامعه است تا فاصله طبقاتى كم شده و بسيارى از ظلم ها كه از اين طريق به جامعه تحميل مى شود از بين برود. احكامى چون قصاص، ديات و حدود نيز به ايجاد امنيت لازم و ضرورى براى يك محيط سالم كمك مى كند. پس اسلام به تمام معنا به اين مهم توجه داشته كه ابتدا بايد محيط اجتماع را سالم كرد تا بدين وسيله زمينه لازم براى هدايت افراد مهيا گردد.

بحث هدایت­گران را نیز مفصلاً در بحث مربوطه در همین بخش دنبال کرده ایم.

———————-

(1) بحار الانوار، ج 75، ص 92.

(2) غرر الحکم و درر الکلم، ص 50.

(3) بحارالانوار، ج 78، ص 189.