- وفای به عهد
مساله وفاى به عهد و پيمان از اساسىترين شرائط زندگى دستجمعى است و بدون آن هيچگونه همكارى اجتماعى ممكن نيست، و بشر با از دست دادن آن زندگى اجتماعى و اثرات آن را عملا از دست خواهد داد، به همين دليل در منابع اسلامى تاكيد فوق العادهاى روى اين مساله شده است و شايد كمتر چيزى باشد كه اين قدر گسترش داشته باشد، زيرا بدون آن هرج و مرج و سلب اطمينان عمومى كه بزرگترين بلاى اجتماعى است در ميان بشر پيدا مىشود.
وفای عهد؛ یعنی احترام به تعهدات و عمل نمودن به پیمان‌ها، میثاق‌ها و وعدههای با خدا و رسول خدا و با مردم.
در قرآن مجید و روایات اسلامی به این امر فوق العاده اهمیت داده شده است و این صفت را شریف‌ترین خصلت‌ها و شیوه و سیره انسان‌های کریم و بزرگوار می‌دانند.
قرآن یکی از ویژگی‌ها و خصوصیات افراد با ایمان را وفای به عهد می‌داند و می‌فرماید. در سوره مؤمنون، آیه 8 می‌خوانیم:
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون * مؤمنان آن‌ها هستند که امانت‌ها و عهد خود را مراعات می‌کنند.»
همان‌طور که در سوره بقره، آیه 177 می‌فرماید:
«… الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا …* … نیکوکاران کسانی هستند که به عهد خود (هنگامی که عهد بستند) وفا می‌کنند …»
در اهمیت وفای به عهد همین بس که خدای متعال در سوره مریم، آیه 54، آنگاه که می‌خواهد از حضرت اسماعیل علیه‌السلام به عظمت نام ببرد وفای به عهد را به عنوان یکی از اوصاف برجسته او یادآور می‌شود و می‌فرماید:
«وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا * در کتاب آسمانی خود از اسماعیل یاد کن که او در وعده‌هایش صادق، و رسول و پیامبر بزرگی بود.»
در تفسير اين آيه از امام صادق عليه السلام نقل شده كه حضرت اسماعيل با شخصى قرار ملاقات گذاشت، ولى او در وعدهگاه خود حاضر نشد. آن حضرت مدّت زيادى در آنجا به انتظار نشست، به طورى كه غيبت طولانى او موجب نگرانى پيروانش گرديد.
سرانجام فردى كه بر حسب اتّفاق از آنجا مىگذشت، حضرت را مشاهده كرده، گفت: اى پيامبر خدا، ما بر اثر نبودن شما ناتوان شدهايم. حضرت فرمود: من با فلان كس در اينجا وعده ديدار دارم، ولى او نيامده است و تا او نيايد من از اينجا نمىروم. آن مرد جريان را به مردم خبر داد و آن‌ها به سراغ شخص مزبور رفته، او را خدمت آن حضرت آوردند. مرد ضمن عذرخواهى عرض كرد: اى پيامبر خدا؛ من قرار ملاقات با شما را فراموش كردم. ايشان فرمود: اگر نيامدهبودى، من همچنان در اينجا مىماندم.
پيامبر بزرگوار اسلام نيز روزى كنار سنگى با شخصى وعده ديدار داشت. آفتاب بالا آمد، هوا گرم شد، ولى او نيامد. ياران آن حضرت به ايشان عرض كردند: خوب است از آفتاب به سايه بياييد. حضرت فرمود: «من با او در اينجا وعده ديدار دارم و تا او نيايد از اينجا حركت نخواهم كرد». (1)
جالب آن‌که در این آیه وفای به عهد را پیش از مقام نبوّت و رسالت می‌آورد، گویی که راستی در وعده، پایه نبوّت است!
قرآن کریم، در سوره رعد، آیه 20، «اولوالالباب» را وفا کنندگان به عهد می‌شمارد و در تعریف آنان می‌فرماید:
«الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لَا يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ * آن‌ها كه به عهد الهى وفا مىكنند، و پيمان را نمىشكنند …»
در روایات نیز به رعایت حقوق مردم و پایبندی به عهد و پیمان و وفای به عهد و پیمان توصیه زیادی شده است. از این رو وفای به عهد از حقوق ایمانی است. همان‌طور که امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ: عَيْنُهُ وَ دَلِيلُهُ، لَايَخُونُهُ، وَ لَا يَظْلِمُهُ، وَ لَا يَغُشُّهُ، وَ لَا يَعِدُهُ عِدَةً فَيُخْلِفَهُ * مؤمن برادر مؤمن و مانند چشم و راهنمای اوست، به او خیانت نمی‌کند و ستم روا نمی‌دارد و او را فریب نمی‌دهد و به او وعده‌ای نمی‌دهد که تخلّف کند.» (2)
همان گونه که از آیات و روایات استفاده می‌شود مسئله وفای به عهد از مسائل مهم و اساسی به شمار می‌رود که در دین مقدس اسلام مورد کمال عنایت قرار گرفته است، زیرا اگر بنا باشد به این مسئله اساسی توجه نشود زندگی مردم متلاشی خواهد شد و در اثر بی‌نظمی و هرج و مرج مردم از یکدیگر سلب اعتماد خواهند کرد و در نتیجه زیربنای روابط اجتماعی سست می‌شود. از این رو اسلام آن‌قدر به وفای به عهد اهمیت می‌دهد که حتی در مورد دشمن و کسی که از نظر عقیده و مسلک و هدف با انسان توافق ندارد وفای به عهد و پیمان را لازم می‌شمرد.
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«ثَلَاثٌ لَا عُذْرَ لِأَحَدٍ فِيهَا أَدَاءُ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كَانَا أَوْ فَاجِرَيْنِ * سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه تخلّف از آن را نداده است: ادای امانت در مورد هر کس؛ خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و وفای به عهد درباره هر کس؛ خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و نیکی به پدر و مادر؛ خواه نیکوکار باشند یا بدکار.» (3)
امیر مؤمنان علی علیه‌السلام به مالک اشتر فرمان داد که اگر به دشمن خود هم وعده‌ای داده‌ای باید به پیمان خود وفا کنی، آنجا که فرمود:
«اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی و یا تعهد کردی که به او پناه دهی، جامه وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهّدات خویش قرار ده! زیرا هیچ یک از فرایض الهی مانند وفای به عهد و پیمان نیست که مردم جهان با تمام اختلافاتی که دارند نسبت به آن این‌چنین اتفاق نظر داشته باشند و حتّی مشرکان زمان جاهلیت آن را مراعات می‌کردند، چرا که عواقب پیمان‌شکنی را آزموده بودند. بنابراین، هرگز پیمان‌شکنی مکن و در عهد خود خیانت روا مدار و دشمنت را فریب مده، زیرا غیر از شخص جاهل و شقی، کسی گستاخی بر خداوند را روا نمی‌دارد. خداوند عهد و پیمانی را که به نام او منعقد می‌شود با رحمت خود مایه آسایش بندگان و حریم امنی برایشان قرار داده تا به آن پناه برند …» (4)
در آئین مقدس اسلام وفای به عهد یکی از وظایف مسلمین است، خواه موقع جنگ باشد یا در حال عادی، طرف پیمان مسلمان باشد یا غیرمسلمان.
قرآن مجید در سوره توبه، آیه 4، می‌فرماید:
«إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِین * مگر کسانی از مشرکان که با آن‌ها عهد بسته‌اید و چیزی از آن فروگذار نکردهاند و با احدی بر ضدّ شما همدست نشده‌اند. پیمان آن‌ها را تا پایان مدّتش محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد.»
مطابق با تفسیر این آیه؛ وفا به پيمان لازم است، گرچه با مشركين باشد و آنان كه به پيمانها احترام مىگذارند، پيمانشان محترم است.
مسلمانان در جنگ خیبر برای تصرّف آخرین دژی که انبار کالا و اموال یهودیان بود و به همین جهت از آن محافظت بیشتری می‌شد و دشمن مقاومت می‌کرد، به زحمت افتادند تا این‌که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله دستور داد قلعه را محاصره کنند. یکی از یهودیان خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: اگر بدانم جان و مال و فرزندانم در امان هستند راه تسخیر این سنگر را به شما نشان می‌دهم. حضرت فرمود: تو در امان هستی.
گفت: دستور دهید اینجا را حفر کنند تا به راهی که آب آشامیدنی مردم از آن تأمین می‌شود دست یابید؛ آنگاه آب را به روی مردم ببندید تا وادار به تسلیم شوند.
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود:
«أَوْ يُحْدِثَ اللَّهُ غَيْرَ هَذَا وَ قَدْ أَمَنَّاكَ فَلَمَّا * من چنین کاری نمی‌کنم تا این‌که خداوند ما را از راه دیگری بر دشمن پیروز کند. اما تو در امان هستی!» (5)
پای بند بودن به تعهّدات (با دوست و دشمن) از مهم‌ترین پایه‌های نظام اجتماعی بشر است که باید انسان به وعده خود وفا کند و وفای به عهد تا آن حد از نظر اسلام اهمیت دارد که رسول خدا صلیاللهعلیهوآله فرمود:
«أَقْرَبُكُمْ مِنِّي غَداً فِي الْمَوْقِفِ أَصْدَقُكُمْ لِلْحَدِيثِ وَ آدَاكُمْ لِلْأَمَانَةِ وَ أَوْفَاكُمْ بِالْعَهْدِ وَ أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً وَ أَقْرَبُكُمْ مِنَ النَّاسِ * نزدیک‌ترین افراد روز قیامت نسبت به من کسانی هستند که در سخن راستگوتر، در ادای امانت کوشاتر و در عهد و پیمان از یکدیگر با وفاتر باشند.» (6)
در تعلیمات اسلامی آمده است هر کس بخواهد به دیگری وعده‌ای بدهد باید در موقع دادن تعهّد، قدرت خود را ارزیابی کند که آیا می‌تواند به وعده‌ای که می‌دهد وفا کند یا نه و در صورتی که توانایی ندارد وعده ندهد. این هشدار، به خاطر اهمیت فوق‌العاده‌ای است که وفای به عهد دارد.
امیر مؤمنان علیه‌السلام در این زمینه فرمود:
«لَا تَعِدْ بِمَا تَعْجَزُ عَنِ الْوَفَاءِ بِه * چیزی را که از وفا کردن به آن عاجزی وعده مکن.» (7)
در جایی دیگر نیز فرمود:
«لَا تَعِدَنَّ عِدَةً لَا تَثِقُ مِنْ نَفْسِكَ بِإِنْجَازِهَا * چیزی را که یقین به وفای آن نداری وعده مده.» (8)
باید توجه داشت که وفای به عهد تنها شامل پیمان‌های میان انسان‌ها با یکدیگر نیست، بلکه میثاق الهی را نیز دربرمی‌گیرد. قرآن کریم عالم عهد و میثاق را به انسان یادآوری کرده و عهدی را که در آن موقف بین انسان‌ها و پروردگار متعال گذشته است بیان می‌کند.
به طور نمونه در سوره اعراف، آیه 172 می‌فرماید:
«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلينَ * و (به خاطر بياور) زمانى را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذريه آن‌ها را برگرفت و آن‌ها را گواه بر خويشتن ساخت (و فرمود:) آيا من پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آرى، گواهى مىدهيم! (چنين كرد مبادا) روز رستاخيز بگوييد: ما از اين، غافل بوديم (و از پيمان فطرى توحيد بىخبر مانديم)»!
و در مقام دیگری امر به وفای به عهد نموده و به این حقیقت که در خصوص این عهد، از انسان‌ها سئوال خواهد شد، اشاره می‌کند. در سوره إسراء، آیه 34 می‌فرماید:
«… أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْئوُلاً * … به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال می‌شود.»
از این رو شایسته و بایسته است که انسان تمام همّت خویش را در کسب هر چه بهتر این صفت ارزشمند مصروف دارد.
- راه‌های کسب صفت وفای به عهد
تفکر در فواید این خصلت ارزشمند که نشانه کمال شخصیت و خلق پیامبران بوده است، می‌تواند انگیزه‌بخش باشد.
تمرین نظم و انضباط نیز می‌تواند به کسب این ویژگی کمک کند.
کم نمودن وعده‌ها ولی عمل به همین وعدههای کم، و شاهد گرفتن بر وعده‌ها و پیمان‌ها و نیز قرار دادن تنبیه برای خود هنگام نقض پیمان، از راه‌های کاربردی تقویت وفای به عهد است.
ثبت قرارها و پیمان‌ها نیز اثر روانی در اجرای آن دارد.
————-
1- بحارالانوار، ج 75، ص 95.
2- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 425.
3- وسائل الشيعة، ج 19، ص 71.
4- نهج البلاغه صبحی صالح، نامه 53.
5- بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 21، ص 30.
6- تحف العقول، النص، ص 46.
7- تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 253.
8- تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 253.
