توحید ذاتی در قرآن و روایات

• توحید ذاتی در قرآن و روایات

از بحث های گذشته روشن شد که توحید، رکن اصلی آیین اسلام است و افزون بر حوزه خداشناسی، در اخلاقیات و احکام عملی شریعت اسلامی نیز نقش مهمی ایفا می کند، بنابراین، طبیعی است که در قرآن کریم و سنت پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله و جانشینان معصوم او، اهمیت فراوانی به این رکن اساسی داده شود.
به علت گستردگی مباحث چارهای نیست که در اینجا تنها به بخشی از آیات و روایات این باب اشاره کنیم.

توحيد ذاتي در قرآن
در آیات متعددی از قرآن کریم خداوند با عنوان یگانگی و بی همتایی معرفی شده است از جمله آنكه قرآن در سوره شوري آیه 11 در بيان توحيد واحدي، با صراحت تمام، يكتايي و بي همتايي خدا را اعلام مي دارد:
«لَيْسَ كَمِثْلِهِ شىْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِير ‏* خداى يكتا را هيچ مثل و مانندى نيست و او شنوا و بيناست» همه مفسران معتقدند که منظور این آیه، نفی مثل و مانند برای خداوند است، ذات خداوند از هر جهت غیرمتناهی و غیرمحدود است در حالی که سایر موجودات محدودند بنابراین نمی توان خدا را با هیچ یک از مخلوقات مقایسه کرد و مثل و مانندی برای خدا تصور نمود.
از ديگر آياتي كه معارف بلندي را در زمينه يگانگي خدا بيان مي دارد، آيات سوره توحيد است:
«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ * اللَّهُ الصَّمَدُ*لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ * وَ لَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَد ‏* بگو: حقيقت اين است كه خدا يكتاست * آن خدايى كه (از همه عالم) بى نياز (و همه عالم به او نيازمند) است * و نه كسى فرزند اوست و نه او فرزند كسى است * و نه هيچ كس مثل و مانند و همتاى اوست.»
در آيه نخست، خداوند به پيامبر خود فرمان مي دهد تا آشكارا اعلام كند كه الله يكتاست. برخي از مفسران معتقدند كه دو صفت «احد» و «واحد» آن گاه كه بر خدا اطلاق مي شوند، با يكديگر متفاوتند و «احد» بر بسيط بودن ذات (در مقابل مرکب) و «واحد» بر يكتايي آن دلالت دارد. در اين صورت، آيه نخست سوره توحيد، بيان گر بساطت ذات و نفي هر گونه تركيبي از ذات خداست.
از سوي ديگر، در آيه آخر اين سوره، صريحاً‌ بيان مي شود كه خداوند هيچ «كفو» ي ندارد. «كفو» به معناي همتا و مانند است؛ بنابراين، مفاد اين آيه نفي هر گونه شريك و همتاي براي خداوند و اثبات يكتايي اوست.
نكته قابل توجهي كه از قرآن كريم برداشت مي شود آن است كه در آيات بسياري پس از آنكه خداوند به وحدانيت و يكتايي توصيف شده، بي درنگ بر صفت «قهاريت» او تأكيد شده است:
«سُبْحاَنَهُ هُوَ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّار ‏* او (از هر گونه نقص و آلايش) پاك و منزه است، او خداى فرد قهّار بى‏مانند است. سوره زمر آیه 4».
به اعتقاد برخي مفسران قرآن، راز تقارن دو وصف «وحدانيت» و «قهاريت» آن است كه اگر موجودي محدود و متناهي باشد، درواقع مقهور و تحت سلطه قيود و حدودي است كه او را محدود ساخته اند. بر اين اساس، قهاريت مطلق خداوند بدين معناست كه هيچ قيد و شرط و حدّي بر او حكومت نمي كند؛ بلكه او وجود مطلقي است كه بر همه موجودات احاطه دارد.

توحيد ذاتي در روایات
از حضرت علی علیهالسلام در مورد کمترین حد خداشناسی سوال شد؛ در پاسخ فرمودند:
«اقرار داشتن به اینکه جز او خدایی نیست و مانند و نظیری ندارد و او قدیم و پابرجاست، موجود است و این که چیزی مانندش نیست». (1)
امام باقر علیهالسلام نیز در پاسخ این سوال فرمودند:
«کمترین حد خداشناسی این است که بدانی چیزی مانند و شبیه او نیست، همیشه دانا، شنوا و بیناست». (2)
حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
«اگر خدا شریکی داشت، پیامبران او نیز به سوی تو میآمدند و آثار قدرتش را میدیدی و کردار و صفاتش را میشناختی، اما خدا، خدایی است یگانه، همانگونه که خود توصیف کرده است، هیچ کس در مملکت داری او دخالت و مزاحمتی ندارد، نابود شدنی نیست و همواره بوده است». (3)
از امام صادق عليه السلام نيز روايت شده است كه از يكي از ياران خويش درباره معناي «الله اكبر» پرسيدند. آن شخص گفت: خدا از همه اشياء ‌بزرگتر است امام فرمودند: «فكان ثَمَّ شيءٌ فيكونَ أكبر منهُ * آيا در كنار خداوند چيزي وجود دارد كه خدا از او بزرگتر باشد؟» آن گاه امام عليه السلام خود معناي «الله اكبر» را چنين بيان كردند:
«خدا بزرگتر از آن است كه به وصف در آيد».
بي ترديد، امام عليه السلام در اين سخن به يكي از عميقترين مراتب توحيد اشاره ميكنند. توحيد ناب بدين معناست كه وحدت حقيقي و وجود مطلق و نامتناهي خداوند اصولاً جايي براي مقايسه او با مخلوقاتش باقي نميگذارد؛ زيرا هر گونه مقايسهاي متضمن تشبيه او به غير اوست. آري توحيد ناب مقتضي آن است كه خداوند را از هرگونه توصيفي كه مستلزم تشبيه باشد، منزه بداريم.
———————————–
(1) اصول کافی- محمد بن یعقوب کلینی- ج 1- صص 115-116.
(2) اصول کافی- محمد بن یعقوب کلینی- ج 1- ص 116.
(3) نهج البلاغه- نامه 31- ص 375.