- تاريخچه شهر مقدس قم
طبق عقیده باستان‌شناسانی مانند رومن گیرشمن قم، از نخستین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین بار میزبان تجمعاتی از انسان‌های نخستین بوده است. در این صورت قدمت شهر قم و حومه آن به زمان پیدایش تمدن در حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در سال‌های بعد از انقلاب ۱۹۷۹ ایران انجـام کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قمرود قم نیز درستی این گفته را تأیید می‌کند. آثار این کاوش‌ها هم اکنون در موزه ملی ایران قابل رویت است.
در حفاری‌های جدید در تپه قلی درویش در نزدیکی مسجد جمکران آثاری از کوره‌های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده‌است که مشخص می‌کند این شهر در گذشته در شرق محل فعلی بوده و در اثر تغییر مسیر قمرود به سمت غرب کشیده شده‌است.
هسته اولیه قم امروزی، محله‌ی «لب چال» است. این محل در روزگار باستان دهی با ساکنان زرتشتی بوده که «ممجان» نامیده می‌شده است.
در اسنادی آمده که زمانی پیش از ساسانیان این شهر دچار تخریب و ویرانی می‌شود و قباد ساسانی زمانی که از جنگ با هیاطله برمی گردد دستور می‌دهد دوباره شهر را آباد کنند، لذا در تاریخ آن دوران این شهر را به نام ویران آبادان کرد کواد (قباد) یعنی شهر ویرانی که قباد آنرا آباد کرد، می‌شناسند. در زمان خسرو پرویز هم قم شهری آباد بوده و زعفران قمی شهرت داشته است.
در کتاب «خسروگواتان و ریذگ» از کتاب‌های دوره‌ی ساسانیان که به تازگی به فارسی برگردانده شده، زعفران قم، وصف شده است. یعقوبی نویسنده مشهور قرن هشتم هجری قمری، قم را شهری متعلق به دوران ساسانیان دانسته است.
در اسناد تاریخی نظیر نزهه القلوب حمدالله مستوفی نیز آمده که پیش از اسلام این شهر را به دلیل زعفران و پسته‌ی مرغوبش می‌شناخته‌اند. با این وجود شماری از دانشمندان و تاریخ‌دانان اصرار دارند که شهر قم پس از حمله اعراب مسلمان به وجود آمده و در زمان باستان تنها به شکل یک سکونتگاه روستایی ساده بوده‌است. عربهایی که پس از ورود به ایران به قم مهاجرت کردند نام «کُم» را بر آن نهادند. پیش از آن این منطقه کمیدان نامیده می‌شد.
از وضعیت قم در دوران مادها، ایلامی‌ها و اشکانیان اطلاعات دقیقی در دست نیست اما گفته‌شده در دوران هخامنشیان شهری آباد بوده که با حمله‌ی اسکندر مقدونی دچار ویرانی شده‌است.
شهر قم در سال 23 ه .ق به دست ابو موسى اشعرى فتح شد و پس از آن قم مقصد مهاجران عرب از عراق و سپس علویان و شیعیان شد. این شهر از دوره‌ی اموی و عباسی به تدریج به پایتخت مذهبی شیعیان تبدیل شد.
در قرن اول اسلامى، اين شهر به نام «كُم» معروف بود، و از شهرهای اصفهان به شمار مى آمد. در سال 189 ه .ق از اصفهان جدا گرديد و به صورت شهر مستقلى درآمد و جايگاه پرورش فقها و دانشمندان شد.
مردم قم در دوران امویان و عباسیان و در زمان‌های حکومت هارون‌الرشید، مأمون، معتصم، معتمد عباسی و حاکمان دیگر چندین بار برضد حکومت‌های وقت شورش کرده و از پرداخت مالیات سرباززدند که در بیش‌تر موارد سرکوب شده و قم متحمل خسارات زیادی شده‌است.
در اواخر قرن دوم هجرى، حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام خواهر حضرت امام رضا عليه السلام كه به قصد ديدار برادر خود به خراسان مى رفت، در شهر قم بيمار شد و در همين شهر رحلت فرمود و در قبرستان قم به خاك سپرده شد.
از آن زمان به بعد مردم به تدريج مساكن خود را به قبرستان نزديك كردند تا به مدفن حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام نزديك باشند و از زيارت قبر وى بهره مند شوند.
در زمان حکومت‌های آل بویه و سلجوقیان قم روبه توسعه و پیشرفت نهاد و دوباره با حمله‌ی مغولان متحمل خسارت شد که در نهایت با قدرت یافتن صفویان در ایران و رسمی شدن مذهب شیعه شهر به تدریج توسعه یافت. در دوران‌های افشاریه و زندیه نیز به دلیل بی‌توجهی حکومت‌ها از توسعه بازماند. حمله‌ی افغان‌ها به ایران در پایان دوره‌ی صفویه باعث شد که این شهر صحنه‌ی نبرد میان مردم و مهاجمان شده و مورد تاخت و تاز قرار گیرد.
پادشاهان قاجاریه توجه بیش‌تری به قم نشان دادند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار شهر قم و مرقد فاطمه معصومه بازسازی شدند. در جنگ جهانی اول، دامنه ی جنگ به حدی گسترش یافت که حتی قم را هم دربرگرفت و نیروهای روسیه و انگلیس به بهانه های مختلف آن را اشغال کرند. در پاییز سال ۱۲۹۴ خورشیدی، نیروهای روسیه با هدف تصرف تهران وارد کرج شدند. به این ترتیب پایتخت مورد تهدید جدی واقع شد. نزدیک شدن نیروهای روسیه به تهران سبب مهاجرت بسیاری از طبقات مختلف مردم به قم گردید.
به طور خلاصه می توان گفت که در طى قرون و اعصار، شهر مقدس و مذهبى قم صدمات جبران ناپذيرى از طرف ستمگران بر آن وارد شد كه فهرست قسمتى از آن ها به شرح ذيل اس :
- قتل عام و تخريب شهر در عهد مأمون به جهت امتناع از خراج.
- قتل عام و تخريب كامل شهر در حمله مغول؛
- قتل عام و تخريب شهر در حمله امير تيمور گرگانى؛
- قتل عام و تخريب در زمان معتز (خليفه عباسى – پسر متوكل)؛
5.كشتار مردم در حمله افغان ها؛
- كشتار مردم توسط نادرشاه؛
- كشتار گروهى از مردم توسط آقا محمد خان قاجار.
در دوران پهلوی، قم مرکز مبارزه علیه سیاست های حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران در بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی در قم زده شد، امام خمینی که در نقش رهبر انقلاب بود در قم به مخالفت با تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی و همینطور اصول شش‌گانه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت.
قم پس از انقلاب اسامی به عنوان پایتخت علمی جهان تشیع و با محوریت حوزه علمیه به ترویج و دفاع از مبانی تشیع پرداخت و در حال حاضر چشم جهان را برای درک معارف به خود دوخته است.
