- تاریخچه مرقد مطهر عسكريين:
در عصر حاضر، آستان قدس عسكريين، در قلب شهر سامرا واقع شده است. اين بارگاه مقدس، مدفن امام على الهادى (ع) و مدفن امام حسن عسكرى (ع) است، همچنين مقبره نرگس خاتون، مادر حضرت مهدى روحى فداه و مرقد بانوى بزرگوار حضرت حكيمه خاتون، دختر امام جواد (ع)، و مزار سمانه مادر امام هادى (ع) و سوسن مادر امام حسن عسكرى (ع) در اين آستانه مقدسه واقع شده است و در ضلع غربى آستانه سرداب معروف به سرداب غيبت، محل غيبت حضرت مهدى (عج) واقع است.
چنان كه حسين بن على فرزند امام على الهادى و ابوهاشم جعفرى و جعفر كذّاب نيز در همين آستانه مدفونند. و خيلى از خوبان و كثيرى از بزرگان و دانشمندان شيعه نيز در طول تاريخ در اطراف حرم عسكريين (ع) به خاك سپرده شده.
حرم آستانه سامرا كه در وسط صحن شريف قرار دارد، از آثار عضدالدوله بويهى است و صحن شريف در قرون گذشته تغييراتى يافته كه در آن از آثار صفويه و قاجاريّه تا دوران معاصر به هم آميخته گشته است. قبر مقدس در وسط حرم آستانه واقع است. حرم مطهّر داراى گنبد بزرگ طلايى است كه از بزرگترين گنبدهاى جهان محسوب مى گردد.
- مرورى بر تاريخ آستانه
همگى اتّفاق نظر دارند كه امام هادى (ع) را پس از شهادت، ميان خانه اش در سامرا دفن كردند و همچنين پس از اين كه امام عسكرى (ع) نيز به شهادت رسيد در همان خانه پيكر مطهّرش به خاك سپرده شد و اين بر قداست آن خاك و حرمت آن خانه دو چندان افزوده و تا ابد يكى از زيارتگاههاى شيعيان و مطاف و منظر روشندلان گشت.
دائرة المعارف تشيّع در خصوص عمارت اوّل آستانه سامرامى نويسد:
«اتّفاق نظر كامل است بين علماى فريقين كه حضرت امام على الهادى (ع) پس از مرگ خود در خانه خويش دفن گشت و حضرت اين خانه را از دليل، فرزند يعقوب نصرانى خريدارى فرموده بودند و چنان كه از متن روايات كافى و ارشاد و نيز كتب عامّه استفاده مى گردد، اين خانه بسيار وسيع بوده و ظاهراً تمامى صحن شريف امروزى، خانه آن حضرت را در بر مى گرفت.»
در متون تاريخى چنين تصريح گشته كه پيكر مقدّس حضرت امام على الهادى (ع) را در وسط حياط خانه خود دفن نمودند و پس از رحلت حضرت امام حسن عسكرى (ع) جسد مطهّر او را نيز در جنب قبر پدرش به خاك سپردند ولى چون در اطراف آن پادگان نظامى بود، شيعيان و دوستداران خاندان عصمت و نبوّت مخفيانه به زيارت مى شتافتند و پنجره اى به سمت خيابان باز نموده بودند كه زايران از آن پنجره زيارت مى كردند و داخل خانه نمى شدند، البته توليت آن به دست شيعيان بود. حضرت امام حسن عسكرى (ع) داراى خادمى بود كه ساكن اين خانه بود و هر قسمت از اين خانه كه خراب مى گشت آن را مرمت مى كرد و اين حالت تا سال 328 ق. كه پايان عصر غيبت صغرى است ادامه داشت.
اين عمارت در سال 333 ق. توسط ابومحمد الحسن معروف به ناصرالدوله حمدانى، فرزند ابوالهيجا عبدالله آل حمدان برادر سيف الدوله حمدانى، انجام شد، وى اوّلين فرمانرواى شيعه بود كه حرم و گنبد بر مزار امام دهم و يازدهم (ع) بنا كرد و بر شهر سامرا حصار نهاد و منازلى در اطراف آستانه بنا نمود و شيعيان را تشويق به سكونت در آن سامان كرد و كوشش فراوانى در آبادانى شهر سامراكرد ولى بر اثر جنگهايى كه بين وى و معزّالدوله بويهى رخ داد اكثر برنامه هاى او ناتمام باقى ماند.
در سال 337 ق. ابوالحسين احمد بن بويه مشهور به معزّالدوله آل بويه، پس از پيروزى بر ناصرالدوله آل حمدان و وقوع صلح بين او و ناصرالدوله وارد شهر سامراشد و اموال زيادى در عمران شهر صرف نمود و گنبد بزرگى بر مزار امام على النقى و امام حسن عسكرى (ع) برآورد و حرم مجلّلى در اطراف قبر مطهّر تأسيس نمود و صحنى بر آستانه احداث كرد، به دستور او ضريحى از چوب ساج ساخته و بر قبر مطهّر نهادند و سرداب غيبت امام مهدى را كه حوض آب، در آن جارى بود با خاك پر نمودند و كار ناتمام ناصرالدوله آل حمدان را به اتمام رساند.
عمارت چهارم آستانه مقدّس عسكريين (ع) به دست عضدالدوله بويهى (درگذشته سال 372 ق.) انجام گشت، عضدالدوله پس از ورود به بغداد و زيارت از عتبات مقدّسه، دستور داد تا تمامى عمارات آنها را خراب كرده و طبق يك نقشه سنجيده، آستانه هاى كربلا و نجف و كاظمين و سامرارا بنا نمايند، تجديد بناى آستانه سامرااز سال 367 ق. تا 372 ق. كه سال وفات عضدالدوله بويهى است در نهايت شكوه و جلال و عظمت به اتمام رسيدو اين بزرگترين عمارتى بود كه بر مزار عسكريين (ع) بنا گشت و تا عصر حاضر پابرجا مى باشد، وى همچنين حصار محكمى جهت امنيّت شهر سامرا بنا كرد و خانه هايى در اطراف آستانه تأسيس نمود ، و كوشش فراوانى در آبادانى شهر سامرا به خرج داد و اين همه باعث شد شيعيان از اطراف و اكناف به اين شهر هجرت كنند.
در سال 495 ق سلطان بركياروق سلجوقى توسط وزير خويش مجدّد الدوله درهاى آستانه را تجديد نمود و تعميراتى در صحن شريف گنبد انجام داد و به دور آستانه ديوار كشيد.
در سال 606 ق تعميراتى توسط ناصر دين الله سى و چهارمين خليفه از بنى عبّاس كه گرايشات شيعى داشت، در آستانه انجام گرفت كه از آن جمله درب سرداب غيبت حضرت مهدى (عج) مىباشد كه تا عصر حاضر باقى است و تاريخ 606 ق. و بعضى از آيات و نقش هاى ديگر بر آن نمايان است.
در سال 640 ق. بر اثر سقوط شمع بزرگى كه حرم شريف را روشن مى كرد، آتش سوزى در حرم رخ داده و ضريحى كه بساسيرى در سال 450 قمرى به آستانه عسكريين اهدا نموده بود دچار حريق گشت، سپس خليفه عباسى المستنصر بالله زير نظر سيد احمد ابن طاووس (732 ق.) يكى از علماى معروف و بزرگ شيعه، به جبران خسارت وارده به عمارت آستان مقدس و دو ضريح شريف پرداخت و آنها را به زيباترين شكل خود بازگرداند.
پس از تأسيس دولت جلايريان در ايران به دست شيخ حسن ايلكانى در سال 740 ق، وى تعميرات وسيعى در آستانه عسكريين به سال 750 قمرى انجام داد كه شامل گنبد و گلدسته ها و حرم و رواقهاى مطهّر آستانه مى باشد و همچنين ضريح مطهّر را تزيين كرد و در خارج از شهر، محلّى را جهت دفن مردگان اختصاص داد و دستور داد تا ديگر در صحن مطهّر كسى را دفن نكنند.
پس از به قدرت رسيدن سلسله صفويان در ايران، شاه اسماعيل صفوى در روز 25 جمادى الثانى سال 914 ق. به عنوان فاتح بغداد وارد اين شهر گشت و شيعيان عراق از وى استقبال نمودند، سپس راهى كربلا و نجف شد و بعد به سمت كاظمين و سامرا شتافت، و هداياى ارزندهاى به عتبات مقدسه اهدا كرد و در سامرا تمام حرم و رواقهاى اين آستانه را با فرشهاى ابريشمى مفروش ساخت، قنديل هاى طلا و نقره به حرم آستانه اهدا كرد و دستور تعميرات اين آستانه را صادر نمود.
در سال 1106 ق. فتنه بزرگى در سامرا از طرف سلاطين عثمانى به راه افتاد و بيشتر شيعيان را قتل عام نمودند، چنان كه شهرت دارد ديگر يك نفر از شيعيان در شهر سامرا باقى نماند و سهواً يا عمداً آستانه مقدس سامرا را آتش زدند، موقعى كه اين خبر تكان دهنده و موحش به اصفهان رسيد شاه سلطان حسين صفوى دخالت نمود و جمعى از علما و اعيان اصفهان را به سامراگسيل داشت كه تمامى خرابيها را ترميم نمودند و تزيين و تعميرات وسيعى را در آستانه انجام دادند، وى ضريحى از فولاد به حرم مطهّر اهدا نمود و صندوق مطهّر را تعمير كرد و كف حرم شريف و صحن را با سنگ مرمر مفروش ساخت.
در سال 1156 ق. هنگامى كه نادر شاه افشار به زيارت عتبات مقدّسه عراق شتافت، تعميراتى در آستانه سامرا انجام داد و همچنين همسر وى رضيّه بيگم دختر شاه سلطان حسين صفوى كاشيكاريهاى صحن و گنبد مطهّر را ترميم نمود.
در مطلع سده سيزدهم هجرى تعميرات آستانه سامراتوسط احمد خان برمكى آل دنبلى، از حكّام آذربايجان شروع شد، او ميرزا محمد رفيع فرزند ميرزا محمد شفيع مستوفى الممالك را با مبالغى عظيم از وجوهات نقدى به سامراگسيل داشت. فرزند او شيخ زين العابدين كاظمى آل سلماسى، تعميرات وسيعى را در صحن و حرم و سرداب غيبت انجام دادند.
پس از آن كه احمد خان دنبلى در سال 1200 ق. به قتل رسيد، پسرش حسين قلى خان دنبلى كار پدر را در تعمير و عمران آستانه سامرا تعقيب كرد كه در نتيجه مساعى زياد اين پسر و پدر، به رونق آستانه افزدوده است.
پس از به شهادت رسيدن صدر اعظم ايران ميرزا محمد تقى خان امير كبير در سال 1268 ق، شيخ عبدالحسين تهرانى، معروف به شيخ العراقيين (م 1286 ق.) كه وصىّ وى بر ثلث ماترك بود، اموال مذكور را بنا به وصيّت امير كبير صرف تعميرات اماكن مقدّسه عراق نمود، از جمله در آستانه سامرا صحن شريف را توسعه داد.
در مطلع قرن چهاردهم هجرى در عصر ميرزاى اوّل مجدّد شيرازى (م 1312 ق.) حرم و رواقها آيينه كارى گشت و سنگهاى كف صحن شريف ترميم شد و ساعت بزرگى بر در قبله نصب نمودند و در ا واخر سال 1355 ق. جمعى هنگام شب به آستانه سامراحمله ور شده و مقدارى از طلاهاى گنبد را به سرقت بردند و در ماه صفر 1356، هنگام شب، قفل در آستانه را شكستند و شمعدانهاى آستانه را كه از نقره خالص بود و هر يك هشتاد كيلو وزن داشت ربودند اين همه موجب شد تا در سال 1380 ق. تعميرات وسيعى توسط حاج على اصفهانى آل كهربايى، از تجّار معروف كربلا در آستانه عسكريين شروع گشت كه اوّلين آن نصب ضريح نقره و طلاى مزار مطهّر است كه فعلًا بر مرقد شريف نصب مى باشد . سپس در سال
1387 ق. هر دو گلدسته آستانه به هزينه شخصى وى طلاكارى گشت همچنين خانه هاى قسمت شمال و شرق صحن شريف را خريدارى نمود و صحن آستانه عسكريين را توسعه داد.
حرم عسكريين (ع) در بيست و دوم فوريه 2006 و مصادف با 23 محرم 1427 و 3/ 12/ 1384 شمسى در جريان خشونتهاى فرقهاى در عراق، هدف حملهاى قرار گرفت كه گروه تندرو و تروريستى القاعده عامل آن شناخته شد.
و با يك سال و اندى فاصله بمبگذارى دوّم توسط همان گروه سفّاك در سيزدهم ژوئن سال 2007 مصادف با 27 جمادى الاول 1428 و 23/ 3/ 86 شمسى، صورت ارتكاب يافت كه باعث ويران شدن دو مناره اين حرم مطهّر گرديد.
در پى اين دو جنايت، بلافاصله بازسازى آستان مقدّس سامرا و حرم حضرت عسكريين (ع) توسط يك شركت تركيهاى و با كمك شيعيان جهان و به ويژهايران، و با نظارت سازمان علمى و فرهنگى سازمان ملل (يونسكو) شروع گردید.
گنبد كنونى در سال 1200 ه. بر جاى گنبد كهنى كه ناصرالدوله حمدانى در سال 333 ه. آن را ساخته بود بنا گرديد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقرهاى زيبايى قرار دارد. درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و «حكيمه خاتون» دختر حضرت جواد و عمه امام عسكرى است كه شاهد ولادت امام زمان «عج» بوده است. اين بانو زنى پرهيزكار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است و ديگرى «نرگس خاتون» همسر امام حسن عسكرى عليه السلام و مادر امام زمان است.
در زاويه شمال غربى صحن مطهر، مجموعهاى متشكّل از صحن و ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى كاشىكارى شده قرار دارد كه به «مجموعه غيبت» مشهور است. در زير اين مجموعه زيرزمينى است كه به «سرداب غيبت» شهرت دارد، و نيز اين مجموعه بخشى از خانه مسكونى حضرت عسكرى بوده است كه در اين زيرزمين به عبادت مىپرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان عليه السلام بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از آن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده، از قداست بالایی برخوردار است.
