- تاريخچه حرم مطهر حضرت عباس عليه السلام
آستان مقدس حضرت عباس عليه السلام يكى از مهمترين زيارتگاههاى شيعيان جهان است كه تاريخچه مشتركى با حرم سيدالشهداء عليه السلام دارد. افراد قبيله بنىاسد، نخستين كسانى بودند كه مزار پاك حضرت عباس عليه السلام را بنا نهادند تا با گذشت زمان، از بين نرود. نخستين زائر مزار نورانى ايشان، عبيداللَّه بن حر جعفى از برجستگان شيعه در كوفه بود. سپس در بيستم صفر، صحابى مشهور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، جابر بن عبداللَّه انصارى به زيارت مزار او شتافت.
مختار ثقفى در سال 66 ه. ق به كمك گروهى از عربها و ايرانيان كه از شيعيان امير مؤمنان على عليه السلام بودند، دست به قيام گستردهاى بر ضد دستگاه حكومت وقت زد. وى با شعار خونخواهى شهيدان كربلا به دستگيرى و كشتن قاتلان آنان پرداخت و در بين النهرين، به قدرت رسيد. او در دوران حكومتش، نخستين عمارت را بر مزار حضرت بنا كرد. از آن پس، كربلا رو به آبادانى پيش رفت و مردم، دسته دسته در آن سكونت گزيدند. عمارتى كه مختار ساخته بود، در سال 170 ه. ق به دستور هارون الرشيد، خليفه عباسى، به كلى ويران شد.
مأمون، خليفه عباسى كه در سال 198 ه. ق به قدرت رسيد، برخلاف پدرش، براى مردم فريبى و جلب رضايت عمومى، به ويژه شيعيان خراسان، به بناى دوباره آستان حضرت عباس عليه السلام پرداخت. پس از او، متوكل عباسى در سال 232 ه. ق بر تخت نشست. او كه از دشمنان سرسخت اهل بيت عليهم السلام و شيعيان بود، دستور داد تا اين آستان بلند و شهر كربلا را ويران سازند، آن را شخم بزنند و بر آن آب بندند. بدين ترتيب، دومين بناى مزار حضرت عباس عليه السلام نيز ويران شد.
پس از متوكل، فرزند او المنتصر بر اريكه قدرت تكيه زد. وى نيز همچون مأمون، سياست دو گانهاى نسبت به شيعيان در پيش گرفت. به همين دليل، اموال زيادى را ميان علويان تقسيم كرد و دستور داد كه آستان حضرت عباس عليه السلام را تجديد بنا كنند و شهر كربلا را از نو ساخت.
شيعيان دوباره از اطراف و اكناف به سوى كربلا آمدند و اين شهر، دوباره رونق گرفت.
در سال 367 ه. ق عضدالدوله ديلمى پس از ورود به بغداد، به زيارت كربلا و نجف شتافت و با ديدن اوضاع حرم، دستور داد مرقد شكوهمندى براى حضرت عباس عليه السلام بنا كنند. كار بناى جديد حرم، ازهمان سال آغاز شد و تا سال 372 ه. ق ادامه يافت. بناى امروزى حرم، از آثار عضدالدوله است.
پس از تأسيس دولت جلايريان در ايران و به قدرت رسيدن شيخ حسن ايلكانى در سال 740 ه. ق، سلطان اويس، فرزند شيخ حسن، تعميرات گستردهاى را در اين آستانه مطهر آغاز كرد. كار تعمير به طول انجاميد و در عصر فرزند او سلطان احمد به پايان رسيد كه تاريخ پايان آن را سال 786 ه. ق بيان كردهاند. پس از پايان اين كار، هداياى فراوانى به آنجا فرستاده شد.
شاه اسماعيل صفوى، هنگامى كه در 25 جمادى الثانى 914 ه. ق، فاتحانه وارد بغداد شد، مورد استقبال بىنظير شيعيان قرار گرفت. او فرداى آن روز به زيارت كربلا رفت و در حرم اباعبداللَّه الحسين عليه السلام معتكف شد. سپس به زيارت آستان مقدس علمدار كربلا شتافت و دستور بازسازى حرم ايشان را صادر كرد.
او دوازده قنديل طلاى ناب را كه با خود آورده و بر هر يك از آنها نام مقدس يكى از امامان معصوم عليهم السلام حك شده بود، به آستانه مقدس حضرت اهدا كرد و تمامى حرم و رواقها را با فرشهاى گرانبهاى ابريشمى كه در اصفهان بافته شده بود، پوشاند. شمارى خدمتگزار نيز براى نگهدارى از حرم و حفظ روشنايى قنديلهاى آن گمارد كه بعدها در كربلا به آلِ قنديل شهرت يافتند.
همچنين دستور داد: گنبد حرم را كاشى كارى كنند كه اين كاشى كارى، تا سال 1302 ه. ق، همچنان باقى بود.
نادرشاه در سال 1153 ه. ق تعميرات گستردهاى را در معمارى و زيباسازى آستان حضرت عباس عليه السلام انجام داد و هداياى فراوانى نيز عطا كرد. در 18 ذىحجه سال 1216 هنگامى كه مردم براى پاسداشت عيد بزرگ غدير از كربلا به نجف مىرفتند، مورد حمله گسترده مسعود بن عبدالعزيز وهابى قرار گرفتند. در اين هجوم، شهر كربلا به تاراج رفت و حرم حضرت عباس عليه السلام نيز ويران شد. در اين حمله جنايتآميزِ وهابيان، همه هدايايى كه در دوره صفويه و افشاريه و ديگر دورهها به حرم آورده شده بود، به يغما رفت.
پس از حادثه غارت وهّابيان كه سال 1216 ه. ق اتفاق افتاد و اشياى گرانبهايى به غارت رفت، فتحعلى شاه قاجار آن چه از اين حرم به غارت رفته بود، به حرم بازگردانيد و گنبد حضرت عباس عليه السلام را كاشى كارى نمود. وى گنبد امام حسين عليه السلام و جلوى ايوان درب حرم از سمت قبله را نيز طلاكارى كرد و صندوقى از ساج بر مرقد امام حسين عليه السلام نهاد و ضريح را نقره كارى كرد و دستور داد ضريحى از نقره خالص براى مرقد حضرت عباس عليه السلام بسازند. سقف ضريح را نواب بهراء با هزينه خود تجديد كرد.
اين كار به دست ميرزا محمد باقر راجه حائرى انجام گرفت و نجّار باشى اسطه اسماعيل آن را زينت كارى نمود.
آستان نورانى حضرت عباس عليه السلام در 350 قدمى شمال شرقى حرم مطهر حضرت سيدالشهداء عليه السلام قرار دارد و ميدان بزرگى هر دو آستان را در بر گرفته است.
قبر مطهر علمدار باوفاى كربلا در وسط حرم شريف ايشان واقع شده كه هديه حضرت آيت اللَّه العظمى سيد محسن حكيم رحمه الله است كه با پنجه هنرمندان ايرانى در اصفهان و با به كار بردن 400 مثقال نقره و 8 هزار مثقال طلا پس از سه سال كار شبانه روزى ساخته شده است. چهار گوشه حرم، داراى چهار رواق قرينه است كه ابهت خاصى به حرم بخشيده است و به همديگر منتهى مىشود.
آينهكارى داخل رواقها و طلاكارى گنبد را نيز هنرمندان ايرانى انجام دادهاند.
آستانه حضرت عباس عليه السلام داراى يك صحن چهار گوش است كه بناى حرم، وسط آن قرار دارد.
در اطراف صحن نيز حجرههايى بنا شده است كه شمار زيادى از علماى شيعه و پادشاهان و حاكمان شيعى در آن دفن شده‌اند. همچنين صحن، هشت در ورودى و خروجى دارد.
مساحت كلى حرم، افزون بر 4370 متر مربع و در نقشه و سبك معمارى، مانند حرم سيدالشهداء عليه السلام، ولى در ابعادى كوچكتر است.
- مقامها
الف) محل دفن سر
پس از واقعه كربلا، سرهاى شهيدان را به كوفه و از آنجا به شام بردند. گروهى معتقدند سر حضرت را در شام، در قبرستان باب الصغير دمشق دفن كردند. گروهى نيز بر اين باورند كه سر او را به كربلا بردند و به بدن ملحق كردند. در اين باره، نظريههاى ديگرى نيز مطرح است كه به دليل ضعف و كم اعتبار بودن آنها، از بيان آن خوددارى مىكنيم.
در تأييد ديدگاه نخست آمده است:
در سال 1321 ه. ق در قبرستان باب الصغير در دمشق، روى مقبرهاى حك شده بود: اينجا محل دفن سرهاى عباس بن على عليه السلام، على اكبر بن حسين عليه السلام و حبيب بن مظاهر رحمه الله است؛ ولى پس از گذشت مدتى، سنگ مقبره در اثر ويرانى بنا گم شد و ضريحى بر روى آن مقبره گذاشتند.
ب) مقام دست راست حضرت عباس عليه السلام
در كربلا، دو زيارتگاه به نام مقام دست راست و مقام دست چپ حضرت عباس عليه السلام معروف است. مقام دست راست، در سمت شمال شرقى دروازه بغداد، نزديك در شرقى صحن مطهر حضرت عباس عليه السلام قرار دارد. اين نقطه، جايى است كه دست راست حضرت ابوالفضل عليه السلام در اثناى نبرد با دشمن از بدنش جدا شده است.
معروف است كه اين بنا در اواسط قرن سيزدهم ه. ق بر بقاياى نهرى كه در آن زمان به نهر مقبره عباس عليه السلام معروف بوده و از بقاياى نهر علقمه محسوب مىشده، احداث گرديده است.
ج) مقام دست چپ حضرت عباس عليه السلام
در فاصله 50 مترى درب قبله صحن حضرت عباس عليه السلام در نزديكى دهانه بازار باب الخان، جايگاه ديگرى به چشم مىخورد كه در آن نقطه، دست چپ حضرت عباس عليه السلام از بدن جدا شده است. اين نقطه داراى پنجره كوچكى از برنز است و با قطعات كوچك، آيينهكارى شده است. بر اين پنجره تابلوهايى از دعا نصب گرديده است. نقل شده است كه اين جايگاه را محمد على آل شنطو در سال 1327 ه. ق، بر اثر خرابى كه ديده بود، بنا كرد. مىگويند وى در خواب ديد دست حضرت عباس عليه السلام در اين نقطه از بدن جدا شده است. اين خواب، او را بر آن داشت كه صبح روز بعد، ديوار خانهاش را بشكافد و براى جاويد ماندن جاى قطع شدن دست آن حضرت، بناى مزبور را احداث نمايد.
