- تربيت بر اساس آداب زمان
در يكى از حكمتهاى منسوب به امام على عليهالسلام آمده است:
«فرزندانتان را به انجام آداب خودتان وادار نسازید؛ زيرا آنان براى زمانى، غير از زمان شما آفريده شده‌اند.» (1)
حضرت مىفرمايد: فرزندان خودتان را به انجام آداب و رسومى كه خود داشتهايد، مجبور نكنيد؛ زيرا آداب و رسوم تغيير مىكند؛ براى مثال، زمان كودكى والدين، تحصيل دختران يا كارهاى اجتماعى آنان مرسوم نبود؛ اما اين كارها، امروزه مرسوم و مفيد است؛ پس نگوييد: چون زمان ما، دختران درس نمىخواندند. امروزه هم نبايد در پى تحصيل بروند يا چون پيشتر در فعاليتهاى اجتماعى شركت نمىكردند، اكنون نيز از اين گونه فعاليتها محروم شوند.
برخلاف تصور برخى كه از سخن امام على عليهالسلام، آزادى به معناى بىقيدى را برداشت كردهاند، مقصود حضرت، تخطى از حلال و حرام نيست و عمل به آداب زمان حاضر، هيچ گونه منافاتى با رعايت ارزشهاى دينى و حلال و حرام الهى ندارد. دختر مسلمان مىتواند تحصيل كند يا در فعاليتهاى اجتماعى شركت جويد؛ اما حجاب خود را نيز داشته باشد و خود را از نامحرمان بپوشاند.
استفاده از امكانات زمان (تحصيلات عالى، فنآورىهاى روز مثل رايانه، وسايل ارتباط جمعى، امكانات آموزشى و …) مطلوب است و چه بسا مصداقى از سخن امام على عليهالسلام باشد؛ زيرا كسى كه به زمان آگاه است، شبههها به او هجوم نمىآورند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«كسى كه عالِم به مقتضيات زمان خود باشد مورد هجوم اشتباهات قرار نمي‌گيرد.» (2)
امام اميرالمؤمنين على بن ابىطالب عليهالسلام پدران را سفارش مىكند كه فرزندان خود را به شيوهاى غير از شيوهاى كه خود بدان تربيت شده است، تربيت كنند؛ زيرا آنان در زمانى ديگر زاده شده‌اند. ارزش تربيتى اين راهنمايى كه تفاوتهاى زمانى را لحاظ مىكند، چه اندازه است؟ و با اين حال تجارب گذشته چه جايگاهى خواهد داشت؟
از آن امام همام نقل شده است که:
«فرزندان خويش را به شيوه اخلاق خويش تربيت نكنيد كه آنان براى زمانى ديگر آفريده شده‌اند.» (3)
وقتى پيرامون اين جمله تحقيق و مطالعه مىكنيم لازم است توجه داشته باشيم كه بايد بين اصول اساسى اخلاق و بين اخلاقى كه جنبه رفتارى انسان در زندگى است فرق بگذاريم. اخلاق بر دو گونه است: اخلاق ثابت و اخلاق متغير.
اخلاق ثابت، ارزشهاى اصيل زندگى است كه رعايت مرزهاى فكرى و عملى آن در هر زمان و مكانى لازم و ضرورى است. نمونهى اين ارزشها را در راست‌گويى و امانتداری و عفت و ديگر موضوعات اساسى اخلاق مشاهده مىكنيم. اين ارزشهاى اصيل و اصول اساسى نشانه پايدارى وجود انسانى در مسير طبيعى حيات و علامت تكامل او است.
اما اخلاق متغير همان شيوهها و ابزارهاى عملىاى است كه كيفيت روابط اجتماعى و شيوه برخورد با مسائل زندگى و برخورد با پيشرفت ابزارها و روش‌ها را تعيين مىكند. زيرا مثلا شيوه احترامگذارى يا عبارتپردازى يا اداره روابط سياسى و اجتماعى در هر زمانى با زمان ديگر متفاوت است. به عنوان نمونهاى ديگر، اگر لباس را فرض كنيم، بايد بگويیم كه ارزش آن نيست كه ما همان لباسى را كه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله يا امامان معصوم عليهم‌السلام يا صحابه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله مىپوشيدند بپوشيم. طبيعى است كه در هر عصر و زمانى لباسى به تناسب آن وجود دارد؛ و ما مىتوانيم از نوگرایی‌های كه در نتيجه پيشرفت شيوههاى پديد آمده است، پيروى كنيم.
از حضرت امام صادق عليهالسلام نقل شده است كه فرمود:
«بهترين پوشش هر زمانى، پوشش اهل همان زمان است.» (4)
يعنى بهتر است انسان همانند عامه مردم زمان خود لباس بپوشد.
منظور امام على عليهالسلام از واژه «اخلاق»، اخلاق متغير است كه در ابزارها و شيوههاى نو كه در زندگى گشوده مىشود، نمود پيدا مىكند؛ زيرا مشاهده مىكنيم كه در گذشته، اُفق حيات انسانى محدود و تنگ بوده است، از اينرو، اهتمام مردم به اين بوده كه دانشهايى را فرا بگيرند و براى دستيابى به اهداف مقطعى تلاش كنند اما زمان همچنان امتداد دارد و راههاى شناخت گسترده است و شيوههاى بهرهجويى از آن گوناگون است. براى همين است كه امام عليهالسلام مىخواهد بگويد: بر شما لازم است تا درباره اخلاق متغير كه در هر زمانى با زمان پيش و بعد از خود متفاوت است، كاوش كنيد تا بتوانيد به استقبال آيندهاى برويد كه فرزندانتان در آن خواهند زيست. در نتيجه خواهيد توانست آنان را با اخلاق متناسب با زمانى كه در آن زندگى مىكنند، هماهنگ كنيد، كه از زمان و روزگار خود عقب و با آن بيگانه نباشند. مقصود امام عليهالسلام اين نيست كه از شيوههاى تربيتى و اجتماعى نو كه به ارزشهاى الهى بىاعتنا است، استفاده شود؛ مثلا امروزه بسيارى از انواع لباسها موجود است كه به هيچ روى با اخلاق عفت و پاكدامنى متناسب نيست، بنابراين، چنين امر متغيرى در واقع به امر ثابتى – كه همانا عفت و پاكدامنى است – خدشه وارد مىكند. همچنين امكان ندارد كه ما با پوشيدن لباسهاى زنانه براى مردان موافقت كنيم؛ زيرا اين امر با آن كه از امور متغير نيست اما به ارزشهاى ثابت آسيب می‌رساند.
امام على عليهالسلام با اين سخن خود بر اهميت توجه به اخلاق متغير، كه طبيعت تنوع و تكامل زندگى آن را ايجاب مىكند، تأكيد مىنمايند. «البته مرز اهتمام به اخلاق متغير تا جايى است كه به اخلاق ثابت (ارزشهاى اخلاقى اصيل) آسيب نرساند».
——————————
1- «لاتقسروا اولادكم على آدابكم فانّهم مخلوقونَ لِزَمان غير زمانكم»؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابىالحديد، ج 20، ص 267.
2- «الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوَابِس»؛ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 71، ص 307.
3- «لا تکرهوا أولادكم علی أخلاقكم؛ فقد خلقوا لزمان غير زمانكم»؛ فی ظلال نهج‌البلاغه، محمدجواد مغنیه، ج 2، ص 481.
4- «خَيْرُ لِبَاسِ كُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ أَهْلِهِ»؛ وسائل الشيعة، ج 5، ص 8.
