- تأمین صحیح نیازها
معمولاً ارضای نیازهای زیستی در حد متعادل، پیش‌نیاز پرداختن به تربیت اخلاقی و تعالی نیازهای بالاتر است.
از این رو تا زمانی که فرد، تحت فشار گرسنگی یا تمایلات جنسی است و یا سرپناهی برای حداقل زندگی ندارد، به آسانی نمی‌تواند به طرف تعالی اخلاقی پیش رود.
در تعالیم اسلامی این نکته مورد توجه واقع شده است؛ در سوره قریش، آیات 3- 4 دعوت به عبادت خداوند، پس از یادآوری تأمین طعام و امنیت آنان آمده است:
«فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِى أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَ ءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفِ * پس باید پروردگار این خانه را عبادت کنند؛ همان کس که ایشان را از گرسنگی نجات داد و از ناامنی رهایی بخشید».
در برخی دیگر از آیات نیز تقوا، شکر و عمل صالح، در کنار تأمین احتیاجات اولیه انسان مطرح شده است. مثلاً در سوره مائده، آیه 88 می‌خوانیم:
«وَ كلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَ اتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِى أَنتُم بِهِ مُؤْمِنُونَ * و از نعمتهاى حلال و پاكيزهاى كه خداوند به شما روزى داده است، بخوريد! و از (مخالفت) خداوندى كه به او ايمان داريد، بپرهيزيد!».
و یا در سوره بقره، آیه 172 آمده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَ اشْكُرُواْ لِلَّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ * اى كسانى كه ايمان آوردهايد! از نعمتهاى پاكيزهاى كه به شما روزى دادهايم، بخوريد و شكر خدا را بجا آوريد اگر او را پرستش مىكنيد!».
در سوره مؤمنون، آیه 51 نیز عمل صالح در کنار رفع نیاز گرسنگی آمده است:
«يَا أَيهُّا الرُّسُلُ كلُواْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ اعْمَلُواْ صَالِحًا إِنىّ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ * اى پيامبران! از غذاهاى پاكيزه بخوريد و عمل صالح انجام دهيد، كه من به آن‌چه انجام مىدهيد آگاهم».
پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در حدیث شریفی، به نقش حیاتی تأمین نیازهای زیستی برای توجه به نیازهای عالی‌تر اشاره می‌فرماید:
«… فَلَوْ لَا الْخُبْزُ مَا صَلَّيْنَا وَ لَا صُمْنَا وَ لَا أَدَّيْنَا فَرْضَ اللَّه * اگر نان نبود، نماز نمی‌خواندیم، روزه نمی‌گرفتیم و واجبات پروردگار بزرگ را نمی‌توانستیم ادا کنیم». (1)
و در جایی دیگر می‌فرماید:
«كَادَ الْفَقْرُ أَنْ يَكُونَ كُفْراً * نزدیک است که فقر و ناداری به کفر و ناسپاسی بینجامد». (2)
در سیره پیامبر و ائمه طاهرین علیهم‌السلام نیز مشاهده می‌کنیم که عملاً با عنایت به محرومان و رفع نیازمندی‌های آنان از نزدیک، در میانه شب و در سرما و گرما، سعی در تأمین حداقل احتیاجات آنان می‌نمودند. و همین مطلب مقدمات هدایت را برای آن‌ها فراهم می‌کرد. حتی در برخورد با دشمنان نیز قبل از دعوت به صلاح و رستگاری، به رفع نیازهای معیشتی آنان می‌پرداختند.
سیره امام حسن علیه‌السلام با مخالفان نادان، نیز همین شیوه انسانی بود. روزی مردی از شام به تحریک معاویه، امام را به دشنام گرفت. امام علیه‌السلام چیزی نفرمود تا ساکت شد. آن‌گاه با لبخندی شیرین او را سلام گفت و فرمود:
«پیرمرد! فکر می‌کنم غریب هستی و گمان می‌برم در خطا افتاده‌ای. اگر از ما رضایت بخواهی خواهیم داد و هم اگر چیزی بطلبی و اگر راهنمایی می‌جویی، راهنمایی‌ات خواهیم کرد و اگر باری بر دوش داری برمی‌داریم و اگر گرسنه‌ای سیرت می‌سازیم و اگر نیازمندی، نیازت را برمی‌آوریم و هر کاری داری در انجام آن حاضریم؛ و اگر بر ما وارد شوی راحت‌تر خواهی بود که وسایل پذیرایی از هرگونه نزد ما فراهم است».
مرد شرمسار شد و گریست و گفت: «گواهی می‌دهم که تو جانشین خداوند بر زمینی، خدا بهتر می‌داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد. تو و پدرت نزد من مبغوض‌ترین انسان‌ها بودید و اما اکنون محبوب‌ترین هستید».
پیرمرد آن روز مهمان امام شد و چون از آن جا رفت به دوستی آن گرامی، گرویده بود. (3)
این که انسان‌ها بدون توجه به نیازهای پایین‌تر یا ارضای نسبی آن‌ها به سوی فضایل انسانی گام بر نمی‌دارند در مورد غالب افراد جامعه صدق می‌کند. البته همیشه چنین نیست که حتماً باید نیازهای طبیعی (فیزیولوژیک) ارضا شود و بعد نوبت به سایر نیازها برسد.
به طور کلی می‌توانیم بگوییم «روش تأمین صحیح نیازها» علاوه بر آن‌که پیش‌نیاز روش‌های دیگر است، خودش هم می‌تواند به عنوان یک روش تربیت اخلاقی قلمداد شود چون:
نخست: آن‌که با ارضا و تأمین نیازهای پایین‌تر، نیازهای والاتر پدیدار می‌شوند؛ یعنی جنبه انگیزشی پیدا می‌کنند. پدیدارشدن بُعد انگیزشی رفتار، بخش مهمی از تربیت اخلاقی را سامان می‌دهد.
دوم: آن‌که تخلیه نیروها و آمادگی برای اعتدال قوای درونی حاصل می‌شود. همان‌طور که در نظام اخلاقی علمای اخلاق مطرح شده، این نکته بسیار حایز اهمیت است که قوای سه‌گانه شهوت، غضب و عقل زیر چتر عدالت و اعتدال با یکدیگر جمع شوند. این رویه، یعنی اعتدال در ارضای قوا، امری ناگزیر در پیشرفت تربیت اخلاقی است و از وسایل و ابزار اسلام برای تربیت و علاج انسان، پرداختن به همه ابعاد وجودی انسان است.
برخی شیوه‌های لازم برای تحقق این روش، عبارت‌اند از:
- الف. توجه به نظام معیشتی:
ریشه بسیاری از جرایم اخلاقی، کمبودهای غذایی و مالی است. تأمین معیشت در مرتبه اول به عهده خانواده، در مرتبه دوم از وظایف دولت و نظام حاکم بر جامعه و در مرحله سوم به عهده افراد نیکوکار و توانمند است.
به هر حال عنایت و پیگیری مربیان نسبت به این مسئله از بُعد تربیتی، راهگشای بسیاری از موانع در امر تربیت اخلاقی است.
- ب. ازدواج:
علاوه بر فواید اخلاقی تربیتیِ ازدواج (مانند فاصله گرفتن از خودبینی، آمادگی برای خدمت و توجه به دیگران، بارور شدن عواطف و محبت‌ها، آمادگی برای پذیرش مسئولیت و…) نقش مهم و ابتدایی ازدواج، تأمین و ارضای صحیح غریزه جنسی در بستر طبیعی و مشروع است. باید به این نکته توجه کرد جوانی که در اوج غریزه جنسی است و محرک‌های محیطی بسیار نیز این آتش را در درون او شعله‌ورتر می‌کند، به سختی می‌تواند خود را از گناه مصون نگه دارد. مقصود آن است که غریزه جنسی، جوانان را با مشکلات بیشتری مواجه می‌کند، نه آن‌که می‌تواند راه را بر تربیت و اصلاح، کاملا ببندد.
از این سخن حکیمانه پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله که فرمود:
«مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِهِ فَلْيَتَّقِ اللَّهَ فِي النِّصْفِ الْبَاقِي * هنگامی که فردی ازدواج می‌کند، نیمی از دینش کامل گشته است؛ پس در مورد نیمه دیگر باید تقوا پیشه کند». (4)
این نکته نیز قابل استفاده است که تقوای الهی و خویشتن‌داری اخلاقی، پس از ازدواج، دست‌یافتنی‌تر و آسان‌تر است.
————————————
1- مكارم الأخلاق، ص 154.
2- الخصال، ج1 ، ص 12.
3- بحار الانوار، ج 43، ص 344.
4- جامع الأخبار، شعيري، ص 101.
