- تکلیف و مسئولیت
یکی از مبانی تربیت اخلاقی اسلام حس مسئولیت و تکلیف است. انسان مکلف و مسئول است که در پرتو رهنمود عقل و شرع به تهذیب نفس خویش بکوشد. منشأ این تکلیف، ایمان به خدا و حقیقت عبودیت است؛ همچنان‌که انسان در پیشگاه آفریدگار خویش مسئول است و تنها باید در برابر او پاسخگو باشد.
حوزه‌های مسئولیت انسان متعدد است:
1- مسئولیت بنده در پیشگاه خالق و مدبر خود
به فرموده قرآن:
«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كلُّ أُوْلَئكَ كاَنَ عَنْهُ مَسئولا * گوش و چشم و دل، همه مسئولند. سوره إسراء، آیه 36».
2- مسئولیت در تربیت خود و خانواده خود:
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
«يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكمُ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الحْجَارَةُ * اى كسانى كه ايمان آوردهايد خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه داريد! سوره تحریم، آیه 6».
3- مسئولیت انسان در برابر خیر و هدایت جامعه و کل بشریت:
قرآن کریم می‌فرماید:
«كُنتُمْ خَير أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ * شما بهترين امتى بوديد كه به سود انسان‌ها آفريده شده‌اند، چون امر به معروف و نهى از منكر مىكنيد. سوره آل عمران آیه 110».
4- مسئولیت انسان در برابر حیوان، نبات و جماد:
امام علی علیه‌السلام فرموده‌اند:
«در رفتار با بندگان خدا و آبادی‌های او تقوای الهی پیشه کنید؛ زیرا شما حتی در قبال اماکن و چهارپایان مسئول خواهید بود». (1)
بنابراین، برنامه آموزشی و تربیتی اسلام به گونه‌ای است که به تناسب هر یک از روابط انسان (با خدا، با خود، با خلق و با جهان) مسئولیتی را با ویژگی الهی بودن مطرح می‌کند که نتیجه آن احساس تکلیف در برابر خدا، پیامبر و امام، نسبت به خود، والدین، اولاد، خانواده، دانش آموز، هم‌کلاس، دوست، شهروند، هم‌کیش، هم‌وطن، ملت، دولت و حتی جانداران دیگر و نباتات و جمادات است.
——————————-
(1) نهج البلاغه، خطبه 167.
