- تکبر
یکی از موانعی که باعث نرسیدن انسان به کمال و رشد می شود تکبر و خودخواهی است که از صفات شیطان است. زیرا شیطان نخستین کسی بود که تکبر ورزید و خود را از آدم برتر دانست. خداوند متعال در چند آیه از قرآن کریم تکبر را مورد نکوهش قرار داده است و می‌فرماید: «این‌گونه خداوند بر دل هر متکبّر ستمگری، مُهر می‌نهد!» (1)
و «خدا مستکبران را دوست نمی‌دارد!» (2)
در روایات نیز تکبر مورد مذمت قرار گرفته است؛ امام صادق علیه‌السلام:
«تکبر، این است که مردم را تحقیر کنی و حق را خوار شماری.» (3)
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «حرص و تکبّر و حسادت، انگیزه‌های فرورفتن در گناهانند.» (4)
امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «هیچ کس نیست که تکبّر ورزد، مگر بر اثر خواری و حقارتی است که در خود می‌بیند.» (5)
تکبر از صفات دشمنان خداست چنانچه ضد آن، یعنی تواضع، صفت بندگان خاص خداست، چنانچه قرآن کریم در اوصاف عبادالرحمن می‌فرماید:
«بندگان خاص خداوند رحمان کسانی هستند که با آرامش و تواضع بر زمین راه می‌روند.» (6)
امام علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه، یکی از صفات متقین را تواضع برشمرده است، ولی تکبر از اوصاف ابلیس و منافقان به شمار می‌رود.
تکبر؛ از صفات شیطان: وقتی خداوند متعال حضرت آدم را به عنوان اشرف مخلوقات خلق کرد، به ملائکه دستور داد که به آدم سجده نمایند. همه فرشتگان به دستور خداوند به آدم سجده کردند، جز ابلیس که تکبر ورزید و سجده نکرد و در زمره کافران قرار گرفت. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
وقتی ابلیس از سجده بر حضرت آدم امتناع نمود، از سوی خداوند متعال مورد مؤاخذه و بازپرسی قرار گرفت: ای ابلیس، چـه چـیز مانع تو از سجده کردن بر مخلوقی که با قدرت خود آفریدم، گردید. آیا تکبر کردی یا از برترین‌ها بودی؟
شیطان با کمال وقاحت پاسخ داد: من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گِل. (7)
تکبر؛ نشانه منافقان: همچنین قرآن کریم وقتی نشانه‌های منافقان را بیان ساخته، می‌فرماید:
«هنگامی که به آن‌ها [منافقان] گفته شود بیایید تا رسول خدا برای شما استغفار کند، سرهای خود را [از روی استهزا و کبر و غرور] تکان می‌دهند و آن‌ها را می‌بینی که از سخنان تو اعراض کرده، تکبر می‌ورزند.» (8)
روشن است که روح سالم، تسلیم در برابر حق است و کبر و غرور، همیشه مانع این تسلیم
می‌باشد. به همین دلیل، می‌توان یکی از نشانه‌های منافقان، بلکه یکی از انگیزه‌های نفاق
را خودخواهی و خودبرتربینی و غرور برشمرد.
بنابراین بدترین بلای جان انسان کبر است که او را از درک حقایق محروم و به تمرد و سرکشی وا می‌دارد و از صف مؤمنان که صف بندگان مطیع خداست، بیرون در صف کافران، که صف یاغیان و طاغیان است، قرار می‌دهد. تکبر و خودبزرگ‌بینی مانع درک انسان از حقیقت می‌شود. این عامل موجب می‌گردد که فرد هر آموزه دینی و اخلاقی را نپذیرد و خود را بالاتر از این مسائل بداند.
متکبر نمی‌تواند متواضع باشد و در برابر بندگان خدا تواضع نماید؛ از این رو، مانع تربیت دینی است. همچنین متکبر قادر به فروبردن خشم خود، ترک حسد و کینه نیست و تکبر باعث می‌شود که فرد نتواند بر راستگویی مداومت نماید. متکبر در مقابل موعظه و نصیحت دیگران مقاومت می‌نماید. از آثار تکبر، تحقیر و غیبت مردم است. تمام این رفتارهای ضداخلاقی، مانع تربیت انسان می‌شود.
—————————
1- «کَذٰلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ»؛ سوره غافر، آیه 35.
2- إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ سوره نحل، آیه 23.
3- الْكِبْرُ أَنْ تَغْمِصَ النَّاسَ، وَ تَسْفَهَ الْحَق؛ الكافي (ط – دارالحديث)، ج3، ص756.
4- اَلحِرصُ وَ الکِبرُ وَ الحَسَدُ دَواعٍ إِلَی التَّقَحُّمِ فِی الذُّنوبِ؛ نهج البلاغه (صبحی صالح)، ص541.
5- «ما مِن أَحَدٍ یَتیهُ إِلاّ مِن ذِلَّةٍ یَجِدُها فی نَفسِهِ»؛ الكافي (ط – دارالحديث)، ج3، ص761.
6- «وَ عِبَادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً…»؛ سوره فرقان، آیه 63.
7- سوره ص، آیات 73-76.
8- «وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَی مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ رَأَیْتَ الْمُنَافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً»؛ سوره نساء، آیه 61.
