- تهذیب
تهذیب و ادب کردن نفس، یکی از مباحث مهم اخلاق به شمار می آید. در نظام تربیتی اسلام، تنها با خودسازی و تهذیب نفس است که آدمی می تواند از مرز حیوانیت برهد و خود را به مقام والا و پرارج انسانیت برساند. عروج به این مقام با اهمیت، نهفته در کمالی است که در پرتو زدودن غبار اغیار از لوح دل و تجلّی انوار در کانون پرفروغ سرّ حاصل می آید.
آلودگی به رذایل و بیماری های نفسانی، دل را از زنده شدن و عقل را از نورافشانی بازمی دارد و ایمان را با مانع روبه رو می کند و آستان قلب را برابر دریافت حقایق مسدود می سازد. در حقیقت، این بیماری ها بر زندگی جاویدان انسان عارض می شود و سعادت ابدی او را به مخاطره می اندازد. قرآن مجید چنان این مسأله را مورد اهمیت قرارداده است که بعد از یازده سوگند مهم در سوره شمس، یادآور می شود که سعادت و رستگاری، تنها برای کسی است که به ساختن و تزکیه خود پرداخته است: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا * .سوره شمس آیه 9».
مهار کردن و پاکسازی نفس و تطهیر جان، از پایه های بنیادین سعادت انسان و محور ارزشگذاری اعمال و رفتار او است. تا شست وشوی قلب از آلودگی ها و نجاسات شیطانی و رذایل نفسانی تحقق نیابد، هیچ چیز انسان را نجات نمی دهد. براساس همین جهت گیری است که کردار آدمی ارزش و اعتبار می یابد و مایه رشد و تکامل انسان می شود و مانند گوهری ارزشمند ختم سعادت وی را به ارمغان می آورد؛ و گاهی هم چون سفال و کوزه شکسته ای فاقد ارزش و اعتبار می شود و به صورت وزر و وبالی بر دوش او سنگینی می کند و برگه های جرم و گناه فزون تری بر صفحات پرونده اعمالش خواهد افزود.
مقام و منزلت تطهیر نفس و تصفیه دل بسی گرانقدر و در عین حال پرمخاطره و دارای دقت فراوانی است. اکنون که به برکت انقلاب اسلامی، نظامی برقرار است که اهداف اخلاقی دارد و بشر را به سوی ارزش های آسمانی می خواند، باید در روش تربیت و تهذیب نفوس، اسلامی ترین و بهترین شیوه ها برگزیده شود و از کاربرد روش های ناقص و نادرست پرهیز گردد. بدون صراط مستقیم اخلاقی، حرکت سیر و سلوک از انحراف و افراط و تفریط در امان نخواهد ماند؛ یا به دامان شیّادان عارف نما می افتد و یا در تیه رهبانیت گرفتار می آید و اگر هم از هر دوی اینها در امان باشد، افسرده و خسته و سرخورده به پوچی و سرگردانی می گراید.
از آن جا که بعد از کلام الهی و سخنان پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و أئمه هدی علیهم السلام که شفابخش دل های بیمار و فروغ قلوب پرهیزگاران است، سخنی شیرین تر و گرانقدرتر از گفتار علمای عامل و سیره عارفان پروا پیشه نیست، در ضمن مباحث تلاش شده است از این گوهرهای ناب که بی شک، براق عروج و تکیه گاه استواری برای عزم و تحریک سالکند، استفاده شود و از رهنمودها و یافته ها و سیره آن پاکدلان روشن ضمیر بهره برداری گردد.
- واژة تهذیب
نخستین گام در مفهوم شناسی تهذیب، آگاهی از دیدگاه لغت دانان است.
کلمه «تهذیب» در زبان عربی از «هذَب، یَهْذِبُ، هَذْبًا» گرفته شده است و لغت شناسان برای آن چهارمعنا ذکر کرده اند:
اولّ: پاک کردن، صاف و خالص نمودن، تنظیف و تطهیر و لایروبی کردن.
دوّم: تندکردن و شتافتن در سرعت؛ تیز سخن گفتن.
سوّم: روان شدن، جاری گشتن.
چهارم: زیادشدن صدا و ازدحام بانگ و خروش.
اما در زبان فارسی به این معانی به کار گرفته شده است: پاکیزه کردن، پاک داشتن، تطهیر، خالص کردن، دُرست کردن، پیراستن و زدودگی، آراستن؛ و نیز به معنای آراستن شعر، اصلاح کردن درخت، بریدن، تیزرفتن، شتافتن در پریدن، دویدن در سخن و تیز سخن گفتن.
