- تفکر
یکی دیگر از عوامل اصلاح و تربیت نفس در تعلیمات اسلامی، عادت کردن به تفکر است. شهید مطهری درباره نقش سازنده تفکر در امر اصلاح و تربیت نفس می‌گوید:
«تفکر باید برای انسان عادت بشود.»
سه نوع عبادت وجود دارد: عبادت بدنی، مثل نماز خواندن و روزه گرفتن؛ عبادت مالی مثل زکات و خمس دادن و به‌طور کلی انفاق‌ها و عبادت فکری که نامش، تفکر است و تفکر، برترین نوع عبادت‌هاست. این‌که می‌گویند: «یک ساعت تفکر، بهتر از عبادت یک سال یا هفت سال یا هفتاد سال است»، معلوم می‌شود که ارزش تفکر، از عبادت‌های دیگر خیلی بیشتر است.
درباره ابوذر نیز روایت است که:
«بیشترین عبادت ابوذر، فکر کردن بود.» (1)
فکر کردن، به انسان، روشنایی می‌دهد و عبادت بی‌تفکر، ممکن است به صورت یک کار لغو و بیهوده درآید، ولی این‌که انسان در چه چیزی تفکر کند، ما تفکر را محدود نمی‌کنیم. انسان می‌تواند از جمله در عالم خلقت تفکر کند. اگر انسان در کار عالم و در نظام‌های عالم و در دقایق مخلوقات، تأمل و دقت کند و هدفش از این تأمل و دقت و کشف رازهای عالم، این باشد که به حقیقت، بیشتر راه یابد و خدا را بیشتر بشناسد، این امر، هم علم است و هم عبادت. قسم دیگر تفکر که در خود قرآن مجید به آن‌ها توجه شده است، تفکر در تاریخ و سرنوشت و سرگذشت اقوام و ملل گذشته است.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:
«قصه‌ها[ی گذشتگان] را نقل کن، باشد که تفکر کنند.» (2)
این هم، نوعی تفکر است که باز از نظر اسلام، عبادت است.
تفکر انسان درباره خود، نوع دیگر تفکر است؛ یعنی انسان درباره کارهایش تفکر کند، درباره این‌که چگونه تصمیم بگیرد و چگونه کار کند و این‌که حالت یک خس و خاشاک را پیدا نکند که در سیلی افتاده باشد و هر جا سیل می‌رود، او هم برود. برای این‌که انسان بر سرنوشت خود و نیز بر جامعه خود مسلط باشد ـ لااقل در این حد که صددرصد تسلیم اوضاع و احوالی که بر او احاطه کرده است، نباشد ـ شرط اساسی آن، تفکر است.
عاقبت اندیشی، نوع دیگری از تفکر است و مقصود، این است که انسان قبل از اقدام به هر کاری، عاقبت آن کار را در نظر بگیرد.
در این باره نقل است که: شخصی، خدمت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه! به من موعظه‌ای بفرمایید. آن حضرت، سه بار تکرار کردند که آیا اگر من بگویم، تو به کار می‌بندی؟ گفت: بله. آن‌گاه حضرت فرمودند: «هرگاه می‌خواهی کاری را انجام دهی، اول درباره عاقبت آن کار تدبر کن!» (3)
بنابراین می‌توان گفت: تفکر، به عنوان برترین نوع عبادت، نقش انکارناپذیری در اصلاح و تربیت انسان دارد. از انواع تفکر، تفکر در خلقت، تفکر در تاریخ، تفکر درباره خود و تصمیمات خود و اندیشیدن در عاقبت هر کاری است که انسان می‌خواهد انجام دهد.
————————-
1- «کانَ اَکثَرُ عِبادَةِ اَبی ذَرٍّ التَّفَکر»؛ وسائل‌الشيعه، ج15، ص 197.
2- «فَاقصُصِ القَصَصَ لَعَلَّهُم یَتَفَکَّرُونَ»؛ سوره اعراف، آیه 176.
3- «اِذا هَمَمْتَ بِاَمرٍ فَتَدَبَّر عاقِبتَه»؛ وسایل‌الشیعه، ج 15، ص 282.
