- راه‌ها و جاده‌ها
شایسته است مسلمانان در راهسازی و حفظ امنیت و بهداشت آن بکوشند. این موضوع از مسائل مهم جامعه انسانی و مورد توجه ادیان الهی و از جمله اسلام است و برای تأسیس، توسعه، نظافت و روشنایی آن‌ها پاداش‌هایی وعده داده شده که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- تأسیس راه
با توجه به روایات فراوانی که درباره ثواب پاکسازی راه‌ها آمده است، به مراتب راهسازی پاداش بسیاری دارد. امیرمؤمنان علیه‌السلام می‌فرماید:
«هنگام تقسیم زمین، برای عبور و مرور مردم راهی قراردهید.» (1)
- توسعه راه‌ها
عرض راه به تناسب شرایط زمان و مکان و نیازهای آن، متفاوت است، به تناسب وسایل نقلیه صنعتی کنونی در زندگی بشر باید راه‌ها را توسعه داد و این مطلب در فقه نیز آمده است. در روایتی از امام باقر علیه‌السلام میخوانیم:
«هنگامی که امام قائم عجلاللهتعالیفرجهالشریف قیام کند راه‌ها و خیابان‌های اصلی را گسترش می‌دهد و مسجدهای سر راه‌ها و هر مانع دیگر از جمله شاخه درخت و سایهبان درها و فاضلاب کنار خیابان‌ها و کوچه‌ها و ناودان خانه‌ها را ویران می‌کند.» (2)
قوانین سواره و پیاده در جاده
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله می‌فرماید:
«در جاده عمومی سواره بر پیاده اولویت دارد و پا برهنه بر کفش پوشیده مقدم است.» (3)
امام كاظم عليهالسلام نیز فرمودهاند:
«هنگامي كه قائم ما قيام كند، ميگويد: اي سوارگان! از وسط راه و اي پيادگان از دو سو حركت كنيد.» (4)
- نظافت مسیر
در دین حنیف الهی، از آلوده کردن راه و کوی و برزن و اماکن عمومی نهی شده است، چنان که توصیه امام کاظم علیه‌السلام زمانی که کودک نوپایی بود به ابوحنیفه این بود. ابو حنيفه؛ پيشواى يكى از مذاهب چهارگانه اهل سنت نقل کرده است: در روزگار أبوعبدالله صادق عليهالسلام به سفر حج رفتم، چون به مدينه رسيدم، رهسپار منزل آن حضرت شده و درب خانه منتظر اجازه ورود او شدم كه ناگاه كودكى نوپا بيرون آمد. گفتم: اى پسر، فرد غريبى كه به شهرتان آمده كجا قضاى حاجت كند؟
گفت: صبر نما، سپس در حالى كه به ديوار تكيه داد و نشست، گفت: از كنار نهرها، و محل ريزش ميوه درختان، و گرداگرد و اطراف مساجد، و وسط جاده پرهيز كن، و پشت ديوارى پنهان شو، و جامهات را بالا بزن، و نه رو به قبله باش و نه پشت بدان، و ديگر هر جا كه خواستى قضاى حاجت كن.
ابو حنيفه میگوید: از مطالبى كه از كودكى نوپا شنيدم شگفت زده شده و بدو گفتم: نامت چيست؟ گفت: موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب. (5)
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله هم درباره پاکیزگی راه‌ها می‌فرماید:
«مانع و خاشاک را از راه مسلمانان کنار بزن.» (6)
همچنین می‌فرماید:
«ایمان؛ هفتاد و اندی راه دارد. کمترین و آسان‌ترین آن زدودن مانع و مایه اذیت از جاده و راه است.» (7)
منظور از راه، فقط مسیر زمینی نیست، بلکه شامل معبر دریایی و هوایی نیز می‌شود و مقصود از چیزی که آزار می‌دهد، خصوص موانع مادی عبور نیست؛ بلکه هر چیزی را که مایه اذیت عابران باشد و سلامت یا نشاط جامعه را از بین ببرد دربر میگیرد؛ مانند بوی زباله، دود کارخانه، آلودگی صوتی و دشواری‌های ترافیکی. حاصل سخن آن حضرت این است که قداست رعایت اصول زیست محیطی همسان حرمت تلاوت متن مقدس دینی است.
رفتار رهبران الهی نیز با گفتارشان هماهنگ بود، از این رو حضرت امام سجاد علیه‌السلام اگر سنگی در معبر می‌دید، از مرکب پیاده می‌شد و با دست مبارک خود آن را از راه، دور می‌کرد تا به رهگذران آسیب نرسد.
- آثار نظافت اماکن عمومی و راه‌ها
1- صدقه بودن
رسول خدا فرمودند:
«هر مسلمانی باید هر روز صدقهای بدهد.»
پرسیدند: چه کسی توان آن را دارد؟
فرمود: «کنار زدن مانع و مایه آزار از راه‌ها، صدقه است.» (8)
نیز فرمود:
«کنار زدن سنگ، خار و استخوان از سر راه مردم، برای تو صدقه شمرده می‌شود.» (9)
2- آمرزش گناه
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله می‌فرماید:
«خدا گناه گذشته و آینده کسی را می‌بخشد که شاخه خاری [زبالهای] را از سر راه مردم کنار زند.» (10)
3- ثواب قرائت چهارصد آیه
همان رسول گرامی (ص) فرمود:
«هر کس از سر راه مسلمانان موجبات آزار رهگذران را بردارد، خدا برای وی ثواب قرائت چهارصد آیه می‌نویسد که هر حرفی از آن، ده حسنه دارد.» (11)
4- حسنه مکتوب
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله فرمود:
«هر کس مانع و خاری را از سر راه مسلمانان کنار زند حسنه‌ای برایش نوشته شود و هر کس حسنه‌ای از او پذیرفته شود به بهشت درآید.» (12)
5- رفع عذاب قبر
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله می‌فرماید:
«حضرت عیسی بن مریم از کنار گوری گذشت و صاحب آن را در عذاب دید؛ ولی در سال بعد که از کنار آن قبر گذشت صاحب آن را معذب نیافت. راز آن را از خداوند پرسید.
خداوند وحی فرمود: ای روح خدا! او فرزند صالحی داشت که راهی را اصلاح و بازسازی کرد و یتیمی را پناه داد، پس برای عمل پسرش او را آمرزیدم.» (13)
6- بهشت
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله می‌فرماید:
«پاداش مردی که شاخه درختی را از سر راه مردم بردارد تا به مسلمانان آسیبی نرسد بهشت است.» (14)
رعایت نظافت راه‌ها و خیابان‌ها و اماکن عمومی و نریختن زباله خانه‌ها، هتل‌ها، اتومبیل‌ها، کارخانه‌ها و…در آن‌ها همین پاداش را دارد.
- روشنایی راه‌های عمومی
شایسته جامعه اسلامی است که با توجه به آموزه‌های دینی از روشن کردن خیابان‌ها و کوچه‌ها دریغ نورزند؛ امام صادق علیه‌السلام فرمود:
خدا دوست می‌دارد نعمتی که به بندگانش داده آن را در محیط زندگی آنان مشاهده کند و این نعمت در زندگی آنان ظهور داشته باشد.
پرسیدند: چگونه؟
فرمود: «لباس پاکیزه و نظیف بپوشد، خود را خوشبو کند، خانه‌اش را گچکاری کند، آستانه خانه‌اش را جارو کند، حتی اگر پیش از غروب آفتاب چراغ‌ها را در خانه‌ها و راه‌های تاریک روشن کند این کار، فقر را می‌زداید و روزی می‌افزاید». (15)
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله فرمود:
«کسی که در یکی از مساجد خدا چراغی روشن کند، تا آن گاه که آن چراغ روشن باشد فرشتگان و حاملان عرش خدا، پیوسته برای او آمرزش می‌طلبند.» (16)
این پاداش از آن روست که مؤمنان از آن مسجد برای عبادت خدا استفاده می‌کنند. این مطلب در روشن کردن چراغ راه‌ها و اماکن عمومی نیز صدق می‌کند، چون بندگان خدا از آن مکان‌ها برای تردد و امور زندگی خود استفاده می‌کنند که بخشی از این بهره‌ها نیز یا خود عبادت است مانند برگزاری مراسم دینی، یا در مسیر تردد برای عبادت است و یا در مسیر اداره زندگی است که تلاش در مسیر اداره زندگی هم پاداش جهاد در راه خدا را دارد.
- کیفر سد معبر
سد معبر از گناهان رایج است که با تأسف باید گفت بسیاری از افراد به آن توجه ندارند و بایسته است که مسلمانان به آثار و پیامدهای آن توجه داشته باشند.
در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
«هر کس به راه مسلمانان آسیب رساند ضامن آن است.» (17)
روایت شده است که هرکس راهی را ببندد عمرش کوتاه و از رحمت خدا دور می‌شود.
و نیز روایت کرده‌اند: هر کس یک وجب از راه مسلمانان را بگیرد و تصرف کند، روز قیامت در حالی محشور می‌شود که بار هفت (طبقه) زمین را بر دوش دارد. (18)
امیر مؤمنان علیه‌السلام هم در برخورد با گروهی که مزاحمت خیابانی ایجاد کرده بودند فرمود:
«شما را نمی‌بخشم مگر این‌که پایگاههای تجمع در مسیر را برچینید و پنجره‌های مُشرِف را ببندید و ناودان‌های مانع عبور و مرور را بر کنید و چاه‌های سر راه را پر کنید، چرا که این‌ها مایه مزاحمت و آزار مسلمانان است.» (19)
- برخی از مصادیق سد معبر
سد معبر مطابق شرایط زمان و مکان مصادیق گوناگونی دارد که در سیره پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز موارد نهی از آن وجود داشته است. برخی از مصادیق سد معبر عبارت‌اند از:
1- حصارسازی در راه‌ها
2- نشستن سر راه‌ها
3- فرود آمدن در وسط راه‌ها
4- وضو گرفتن در راه‌های پرتردّد
5- نماز در راه‌های با تردّد
کارهایی مانند ایستادن، نشستن، تجمع، پارک کردن وسایل نقلیه در جایی که سبب راه‌بندان یا کندی تردد مسافران شود، مانند: کوچه‌های عمومی، خیابان‌های عمومی، پیاده‌روهای عمومی، چهارراه‌ها و نیز راه انداختن کاروان‌های شادی افزون بر مزاحمت صوتی از موارد سد معبر است، چنان که نهادن هر گونه کالا و اشیاء در موارد یاد شده، و جلو فروشگاه‌ها و همچنین نصب سایبان‌های مزاحم در جلو مغازه‌ها، نهادن هر گونه کالا و اشیاء در پارک‌ها و پارکینگ‌های عمومی و… با فرض مزاحمت برای تردد کنندگان یا مزاحمت برای استفاده‌های مشخص شده یا ایجاد راه‌بندان از مصادیق سد معبرند و کیفرهای یاد شده در روایات را دارند.
افزون بر این‌ها، جاهایی که در مساجد، زیارت‌گاه‌ها، مصلاها، پارک‌ها، پارکینگ‌ها، مدارس و دانشگاه ها و… برای عبور و مرور مشخص می‌شوند، معبرند و تنگ کردن یا مسدود کردن آن‌ها همین حکم را دارد.
- تردد زنان در حاشیه راه‌ها و کوچه‌ها و خیابان‌ها
از آن‌جایی که دین اسلام جامعیت دارد، به نکات ظریف اخلاقی در تعاملات محیطی، توجه داشته است. نحوه تردد بانوان در کوچه و خیابان یکی از این نکات ظریف است. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام در این باره می‌فرماید:
«برای زن سزاوار نیست که در وسط راه گام بردارد بهتر است که از کنار دیوار تردد کند.» (20)
—————–
1- دعائم الاسلام، ج 2، ص 500.
2- الغیبة، طوسی، ص 475.
3- دعائم الاسلام، ج 1، ص 348.
4- وسائل الشيعة، ج 29، ص 243.
5- تحف العقول، ص 411.
6- نهج الفصاحة، ص 221.
7- مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، النص، ص 40.
8- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 93، ص 182.
9- نهج الفصاحة، ص 378.
10- نهج الفصاحة، ص 584.
11- الأمالی، طوسی، ص 183.
12- الجامع الصغیر، ج 2، ص 581.
13- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 11، ص 332.
14- الجامع الصغیر، ج 2، ص 535.
15- الأمالي، طوسي، النص، ص 275.
16- من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 237.
17- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 14، ص 480.
18- الجامع الصغیر، ج 2، ص 559.
19- مستدرک الوسائل، ج 17، ص 119.
20- من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 561.
