- تعامل انسان با محیط زیست
خدای سبحان، نظام کیهانی و زمین و محیط زیست را آفرید و آنها را در اختیار انسان نهاد تا او را بر اساس دستورهای خود بیازماید و ببیند که وی پس از مطالعه و شناخت لازم، چگونه از این امانت‌های الهی در مسیر طاعت خالق بهره می‌گیرد و با مزایا و نعمت‌های زیست محیطی پروردگار چگونه رفتار می‌کند. در قرآن کریم سوره کهف، آیه 7 می‌فرماید:
«إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلىَ الْأَرْضِ زِينَةً لهَّا لِنَبْلُوَهُمْ أَيهُّمْ أَحْسَنُ عَمَلًا * ما آنچه را روى زمين است زينت آن قرار داديم، تا آنها را بيازماييم كه کدام یک به نیکی رفتار می‌کنند».
زمانی نعمت‌ها و امکانات در راستای هدف آفرینش قرار می‌گیرند که از آنها به درستی بهرهبرداری و از افراط پرهیز شود.
روز قیامت نیز از نعمت‌ها باز خواست می‌شود. همچنانکه در سوره تکاثر، آیه 8 میخوانیم:
«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعيمِ * آنگاه شما در آن روز از نعمت‌ها بازپرسى خواهيد شد».
انسان باید بداند که محیط زیست متعلق به همگان است و وظیفه دارد در حفظ و آبادانی آن بکوشد تا خود نیز بتواند از مواهبش برخوردار شود، زیرا طبق فرموده امام صادق علیه‌السلام:
«زندگی بدون محیط زیست پاک (هوای پاکیزه، آب فراوان و زمین بارور) گوارا و شیرین نمی‌شود». (1)
در آموزههای دینی توجه ویژهای به محیط زیست شده و برای کسانی که در نگهداری آن می‌کوشند پاداش مادی و معنوی فراوان ذکر شده است؛ برای نمونه، رسول خدا صلیاللهعلیهواله می‌فرمایند:
«هرکس درختی بکارد خدا به اندازه محصول آن درخت برایش پاداش می‌نویسد». (2)
در مقابل، اگر از طبیعت و امکانات مادی به گونهای مناسب و شایسته بهره‌گیری نشود آثار زیانبار و گاه جبران‌ناپذیری در پی دارد؛ برای نمونه امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«در آب راکد و ایستاده ادرار مکن که هرکس چنین کند و به بلایی گرفتار شود جز خویشتن را سرزنش نکند». (3)
آلوده کردن آب‌های مورد نیاز مردم مانند آب‌های پشت سد و آب نهرها، چشمه‌ها، چاه‌ها و مخزنها کیفر دارد.
محیط زندگی آدمی و هر موجود زنده دیگر از فضای خانه گرفته تا فضای کوچه‌ها، خیابان‌ها، پارک‌ها و فضای سبز، توقفگاه‌ها، جنگل‌ها، حاشیه نهرها، مراکز آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، خدماتی، اداری، عبادی و… محیط زیست به شمار می‌آیند.
سلامت محیط زیست پیوندی تنگاتنگ با حیاط سالم جامعه دارد. همان‌گونه که درباره بدن، بهداشت و پیشگیری بر درمان و معالجه مقدم است، تأمین فضای سالم و حفظ محیط زیست نیز بر جبران خسارتهای ناشی از تخریب محیط زیست مقدم است که وظیفه همگان را برای حفظ محیط زیست ایجاب می‌کند. سالم نگه داشتن محیط زیست یعنی رعایت حق زمین، هوا، آب، خاک، دریا، صحرا، کوه و دشت، گیاهان، حیوانات و سایر موجودات و عرصههای زیست محیطی که با حیات فرد و جامعه پیوند دارند.
در آموزههای دینی هم از آلوده کردن محیط زیست نهی شده است و هم به پاکسازی آن در صورت آلوده شدن ترغیب و امر شده است.
- حفظ محیط زیست و بهداشت
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهواله فرموده‌اند:
«خدا پاک است و پاکی را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد، پس آستان زندگی خو را پاکیزه کنید». (4)
از این حدیث شریف استنباط می‌شود که اصول زیست‌محیطی از منظر رسول گرامی رنگ ملکوتی دارد و رعایت طهارت و پاکیزگی در بدن، منزل، محل کار، محیط‌های علمی و مراکز فرهنگی و عبادی و… برای آن است که انسان خلیفه خداست و خلیفه خدا باید آن را سنت سیره خود قرار دهد و به پاکی و پاکیزگی از آن رو که محبوب خداست علاقمند باشد.
فرمان مزبور از منظر حدیث شناسی، همگانی، همیشگی و همه جانبه و فراگیر است؛ به گونهای که تمام انسان‌ها، اعم از زن و مرد، ناتوان و توانا، در تمام دوران زندگی و از هر جهت، باید بدن، منزل و محل کار خود را نظیف و پاکیزه و از آلودگی حفظ کنند و چنان‌چه آلوده شد، به نظافت آن مبادرت کنند این اصول، حقوق و وظایف متقابل همه شهروندان نسبت به یکدیگر است.
ما باید از سنگ و معدن و مواهب کوه‌ها نیز بهرههای صحیح ببریم. درختان نیز که برگ و بار و میوههایی برای انسان و پرندگان و چرندگان دارند همین گونه‌اند. دریا و صحرا نیز چنیناند. اگر این هماهنگی و همنوایی حاصل شود، دریا و صحرا آلوده نمی‌شوند.
شایسته است مسلمانان محیط زیست را امانت الهی بدانند و به حفظ و آلوده نکردن آن اهمیت بدهند و آن را برای خود وظیفهای لازم بدانند و حتی در شرایط جنگی نباید از آن دریغ ورزند؛ آن گونه که امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
رسول خدا هنگامی که رزمندگان را به سوی جنگ می‌فرستاد به ایشان سفارش می‌فرمود:
«جز در هنگام اضطرار درختی را قطع نکنید». (5)
نهی پیامبر از قطع درخت، می‌تواند به جهت تأثیر درخت در سلامت محیط زیست باشد، از همین رو امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«سکونت در سرزمینی دلپذیر است که هوایی سالم، آبی فراوان و زمینی حاصلخیز و آماده کشت داشته باشد». (6)
بهداشت محیط زندگی، افزون بر تأثیر بر سلامت و بهداشت جسم و جان آدمی، در افزایش روزی انسان نیز اثر دارد؛ امام مجتبی علیه‌السلام در این باره می‌فرماید:
«پاکدامنی، تمیز کردن جلو منازل و کوچه‌ها و شستن ظروف، ثروت را جلب مینماید». (7)
در این حدیث گرانقدر به اثر دنیایی دو نوع پاکیزگی یعنی پاکیزگی دامن و پاکیزگی محیط زیست اشاره شده که شایان توجه و دقت است.
- زیان آلوده کردن محیط زیست
سزاوار نیست که مسلمان پس از استفاده از اماکن عمومی مانند راه‌ها، توقف گاه‌ها، پارک‌ها و فضای سبز، زبالههای مختلف را در همان مکان بریزد و آن محیط را آلوده کند. اگر دولت یا ملتی عمداً به فضای سبز و سالم و نشاطآور نیندیشند و از آلوده کردن آن نپرهیزند و مخلوق طبیعی خدا را بیالایند یا در برابر آلودگی آن سکوت کنند، مشمول قهر خدا خواهند بود، چنان‌که رسول گرامی فرمود:
«سه گروه بر اثر سه کار ناروا از رحمت خدای سبحان دورند:
1.کسی که مکان عمومی همانند خیابان‌ها، کوچه‌ها، سایهبانها، پارک‌ها، و محل نزول مسافران را آلوده کند؛
2.کسی که از آب سهمیهبندی شده جلوگیری کند؛ یعنی نوبت دیگران را رعایت نکند؛ 3.کسی که سدّ معبر کند و مانع عبور عابران شود». (8)
امیرمومنان علیه‌السلام هم می‌فرماید:
«در نقطه مرتفع مانند پشت بام، در هوا و در آب جاری ادرار نکنید که هر کس چنین کند و به بلایی گرفتار آید جز خویشتن را سرزنش نکند». (9)
تأثیر گناه در نابودی محیط زیست
حوادث عالم تا اندازه‌ای تابع اعمال انسان‌هاست؛ یعنی اگر انسان‌ها از خدا اطاعت کنند و راه بندگی او را بپیمایند، درهای رحمت و برکات الهی بر روی آنان گشوده می‌شود و چنان‌چه از راه بندگی منحرف شوند و در وادی گمراهی قدم نهند و به اندیشه باطل و انگیزه فاسد آلوده شوند، در جامعه انسانی فساد پدید می‌آید و دامنه‌اش خشکی و دریا را فرا می‌گیرد و ملت‌ها را بر اثر ستم، جنگ، ناامنی، و سایر شرور به سوی هلاکت سوق می‌دهد، زیرا هر مصیبتی دامن‌گیر انسان می‌شود، مطابق با آیه سی‌ام از سوره شوری، دستاورد شوم خود اوست:
«وَ مَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُواْ عَن كَثِيرٍ * هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام دادهايد، و بسيارى را نيز عفو مىكند!»
بلاها و مصائب خانمان‌سوزی همانند سیل، زلزله و صاعقه به کیفر کردار انسان، دامن‌گیر او می‌شود، چنان‌که قرآن کریم سیل عَرِم (طوفان، باد شدید)، طوفان نوح، صاعقه ثمود، و تندباد صرصر عاد را از همین دست حوادث می‌شمارد.
تأثیر اعمال شر در پیدایش رخدادهای ناگوار به ویژه در محیط زیست، مطلبی است که افزون بر آیات قرآن، روایات معصومان نیز آن را بیان می‌کنند.
امام باقر علیه‌السلام فرمود:
«به راستی زمانی که جامعه‌ای مرتکب گناهان شود، خدا بارانی را که برای آنها قرار داده بود در آن سال در آنجا نازل نکرده، در بیابان‌های وسیع، دریاها و کوه‌ها نازل می‌کند و خدا، حشرهء (جُعَل) را در لانه‌اش به سبب گناهان مردمی که در کنار آن هستند، با نباریدن باران عذاب می‌کند، زیرا او کی می‌تواند به مکانی برود که در آنجا معصیت نمی‌شود!؟ ای صاحبان بصیرت! پند گیرید. در کتاب امیرمومنان علیه‌السلام آمده است که رسول خدا فرمودند: هنگامی که زنا آشکار شود، مرگ ناگهانی فراوان می‌شود و زمانی که کم‌فروشی کنند، خدا آنان را با قحطی و کمبود محصولات عذاب می‌کند و هنگامی که زکات نپردازند زمین نیز آنان را از زراعت، میوه‌ها و معادن خود محروم می‌کند و هر گاه در قضاوت و داوری ظلم کنند، در دشمنی یکدیگر را یاری کنند و زمانی که پیمان‌شکنی کنند، دشمنانشان را بر آنان مسلط می‌کند و هنگامی که قطع رحم کنند، اموال در دست اشرار قرار می‌گیرد و زمانی که امر به معروف و نهی از منکر نکنند و از نیکان اهل بیتم پیروی نکنند، خدا ناصالحان را بر آنان مسلط می‌کند در این حال نیکان آنان دعا می‌کنند؛ ولی مستجاب نمی‌شود». (10)
افزون بر آن‌که اعمال ناشایست در حوادث ناگوار مؤثرند، نیّت گناه نیز اثر سوء دارد؛ امام صادق علیه‌السلام در این باره فرموده‌اند:
«نیّت گناه مایه محرومیت مؤمن از روزی خویش است». (11)
- اطفای حریق
جلوگیری از آتش‌افروزی و خاموش کردن آتش در بناها، جنگل‌ها، مزرعه‌ها، وسایل نقلیه و هر چیز دیگر افزون بر آن که کمک به صاحبان آن‌هاست، از عوامل حفظ محیط زیست و بهداشت نیز به شمار می‌آید و مشمول ثواب‌هایی است که در روایات برای حفظ محیط زیست آمده است.
حضرت رسول اعظم صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:
«هر کس خطر آتش‌سوزی را از مسلمانان بازدارد بهشت بر او واجب می‌شود». (12)
———-
1- تحف العقول، النص، ص 320.
2- نهج الفصاحة، ص 707.
3- علل الشرائع، ج 1، ص 283.
4- نهج الفصاحة، ص 296.
5- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 9، ص 415.
6- تحف العقول، النص، ص 320.
7- بحارالانوار، ج 73، ص 318-319.
8- الكافي (ط – دارالحديث)، ج3 ، ص 715.
9- تحف العقول، ص 102.
10- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 252.
11- المحاسن، ج 1، ص 116.
12- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 420.
