تعامل انسان با حیوان

• تعامل انسان با حیوان

حیوانات در زندگی انسان آثار بی شمار و فایده‌هایی گوناگون دارند. خدای سبحان با آفرینش حیوانات و تسخیر آن‌ها به دست انسان‌ها، نعمت‌های فراوانی را بهره آنان کرده است.

قرن‌هاست که بشر در حمل و نقل بار و مسافر و نیز در کشاورزی و آب رسانی از حیوانات اهلی بهره می‌برد.

انتفاع از گوشت، پشم، کُرک، مو، شیر و فرآورده های لبنی و اجزای بدن حیوانات از سرمایه‏های بزرگ جوامع سنتی و صنعتی بوده و هست.

انسان در نگهبانی، وقت‏شناسی، دفاع و تفریح و سرگرمی از حیوانات بهره برده و هنوز هم از این نعمت‌های الهی گاهی درست و گاهی با شیوه‏های ظالمانه بهره می‌برد.

دامداری، پرورش طیور و زنبورداری از راه های شناخته شده برای تأمین نیازهای زندگی و کسب و کار حلال‌اند که میلیون‌ها خانواده در جهان از این راه ارتزاق می‌کنند. استفاده از حیوانات برای انجام آزمایش‌های علمی، در باغ وحش‌ها و مراکز پرورش و نگهداری انواع حیوانات اهلی و وحشی، هزاران راز علمی و نیاز اجتماعی را حل کرده است.

تحقیقات علمی در نحوه آفرینش و عملکرد اندام حیوانات، پژوهش درباره رفتار و روش‌های فعالیت آن‌ها، استفاده از محصولات دامی گوناگون، بهره‌گیری از شیلات و انواع ماهی و حیوانات دریایی و استفاده‏های بهداشتی، درمانی، آموزشی و پژوهشی در مؤسسات و نهادهای جهانی جریان دارد.

پرورش کرم ابریشم برای تولید منسوجات، لباس و فرش از کهن‌ترین شیوه‏های فعالیت اقتصادی در جوامع بشری است.

در قرآن کریم سوره‌هایی به نام برخی حیوانات مانند بقره (گاو نر)، فیل، نحل (زنبور عسل)، نمل (مورچه)و عنکبوت وجود دارند که پیوند نزدیک زندگی انسان با حیوانات را نشان می‌دهد.

در فقه اسلامی نیز، حقوق و وظایفی برای انسان در تعامل با عموم جانوران اهلی و غیر اهلی وجود دارد که در حد و مرز رفتارهای مشروع و نامشروع را مشخص می‌کند و بهره‏گیری‌های حلال و حرام از آن‌ها را نشان می‌دهد.

احکام رسیدگی به آب و غذا و دارو و درمان و نیازهای حیاتی آن‌ها، ستم نکردن به حیوانات، پرداختن زکات چارپایان سه گانه (گاو، گوسفند و شتر)، رو به قبله کردن آن‌ها هنگام ذبح و قربانی، گفتن نام خدا و یاد او هنگام ذبح و قربانی و صید حیوانات، در بخش‌های مختلف فقه اسلامی بیان شده‌اند. در احکام شرعی احکام فراوانی درباره رفتار انسان با حیوانات وجود دارد.

برخی وظایف فقهی و اخلاقی در این زمینه بر اساس آیات قرآن کریم و روایات معصومان در سه محور «نگهداری»، «بهره‏گیری» و «حقوق حیوان» بیان می‌شود.

• نگهداری حیوان

در آموزه‏های دینی با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد، درباره نگهداری برخی حیوانات در محل زندگی انسان توصیه‌هایی شده، چنان که از نگهداری برخی از آن‌ها نهی شده است. گفتنی است که توصیه به نگهداری حیوانات در محل زیست انسان، مبتنی بر وجود شرایط زمانی و مکانی و امکان نگهداری با رعایت بهداشت محیط زندگی زیستگاه حیوانات باید جدای از مسکن آدمیان باشد.

• توصیه به نگهداری برخی حیوانات

از حیواناتی که نگهداری آن‌ها توصیه شده است، گوسفند، شتر، اسب، گربه و از پرندگان خروس و نوعی کبوترند.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرموده است:

«خانواده‌ای که گوسفندی را نگهداری می‌کند، از برکت آن بهره‌مند است.» (1)

همچنین از آن حضرت نقل شده است که:

«شتر، مایه عزت و توانایی اهلش و گوسفند مایه برکت است و خیر و خوبی با پیشانی اسب تا روز قیامت گره خورده است.» (2)

سهم این سه حیوان در اقتصاد خانواده، حمل و نقل و دفاع در گذشته برجسته بوده و هم اکنون نیز عمده فرآورده‌های گوشتی مردم جهان، از گوسفند و در موقعیت استثنایی و حتی در برخی از مناطق در وضعیت عادی، از اسب و شتر، و همچنین برای بارکشی و کار  از اسب و شتر استفاده می‌شود.

امام رضا علیه‌السلام می‌فرماید:

«شایسته نیست خانه‌ای از سه چیز تهی باشد که آن سه، مایه آبادانی خانه‌اند: گربه، کبوتر و خروس و بد نیست که با خروس، مرغی هم باشد.» (3)

امیر مؤمنان علی علیه‌السلام فرموده است:

«بانگ خروس، نماز اوست و بال زدنش رکوع و سجود اوست.» (4)

آواز خروس در سحرها بانگ بیدارباش مؤمنان برای تهجّد است و در گذشته از آن برای شناخت وقت عبادت و کار استفاده می‌شده است.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:

«در خانه‌هایتان خروس نگه دارید که شیطان به خانه‌ای که در آن خروس تاجدار باشد درنیاید.» (5)

• بهره‌گیری از حیوانات

اسلام بر رفتار نیکو، مهربانی و بهره‌گیری درست از حیوانات تأکید دارد و به انسان اجازه نمی‌دهد به بهانه شرافتی که بر سایر موجودات دارد، جایگاه و حقوق حیوانات را نادیده انگارد و هر گونه که دلش خواست با حیوانات برخورد کند و حیات حیوان را بازیچه خود قرار دهد و با بدرفتاری و بی توجهی به نیازهای حیوان، اسباب اذیت و آزار آن‌ها را فراهم سازد. از این رو مهربانی در بهره‌گیری‌های مختلف از حیوان جزء فرهنگ اسلامی است.

در احادیث اسلامی درباره بهره‌گیری از حیوانات اهلی رهنمودهایی وجود دارد که در اینجا به بیان برخی از آن‌ها می‌پردازیم:

1. بهره‌گیری در حمل و نقل

انسان در مواردی مانند حمل بار و مسافر به مرکب و وسیله نقلیه نیاز دارد و در گذشته نیز مناسب‌ترین وسیله نقلیه حیوان بوده، اسلام هم به این نکته توجه کرده و درباره آن، اوصافی بیان کرده و برای بهره‌گیری از آن‌ها آدابی مقرر کرده است.

امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرموده‌اند: کسی که با چارپای خود سفر می‌کند در آغاز سفر، به آن آذوقه (علوفه) و آب دهد. (6) و امام صادق علیه‌السلام نیز فرموده‌اند: چون به اولین منزل رسیدی نخستین کارت تهیه آذوقه حیوان باشد. (7)

آن حضرت در روایتی طولانی، درباره آداب سفر به نقل از لقمان می‌فرماید:

لقمان به فرزندش گفت: چون در سفر در منزلی برای استراحت فرود آمدی، پیش از این‌که به نیازهای خودت برسی به تغذیه حیوان برس. (8) اسلام، رعایت حال حیوان را به عنوان موجودی دارای احساس بر خواهش‌های نفسانی بشر مقدم می‌شمارد. به همین جهت برخی استفاده‌های نامتعارف از حیوان را ناروا شمرده است؛ مانند: خوابیدن بر پشت حیوان، ایستادن طولانی، نشستن طولانی، یک طرفه سوار شدن و هرگونه بهره‌گیری ناروای دیگر.

2. بهره‌گیری ورزشی

ورزش؛ افزون بر تأثیر بر سلامت جسم و روان، آمادگی دفاعی را نیز در پی دارد، از همین رو بهره‌گیری ورزشی از حیوان، هم‌رتبه تمرین تیراندازی است که وجهه دفاعی دارد.

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله فرمودند:

«بهترين بازى‏ها در پيش خدا اسب‌دوانى و تيراندازى است.» (9)

3. بهره‌گیری در تغذیه

بهره‌گیری از حیوان حلال‌گوشت در تغذیه، شامل فرآورده‌های لبنی و گوشت حیوان می‌شود.

روح حاکم بر آموزه‌های اسلامی، پرهیز از کشتن چارپایان و جانوران بی‌آزار است، مگر در مواردی که بهره‌برداری از حیوان منحصر به ذبح آن باشد. ذبح حیوان هم نباید زجرآور یا در معرض دید حیوانی دیگر باشد، از همین رو آدابی دارد از جمله:

– نیک‌رفتاری با حیوان هنگام ذبح؛

– آمادگی قبلی قصاب برای ذبح؛ مانند: چاقوی تیز و سرعت عمل.

– آزار ندادن حیوان هنگام ذبح (زجر کُش نکردن)؛

– نهی از سلاخی بلافاصله پس از ذبح؛

– نهی از کشتن حیوان مولد (مادر)؛

– نهی از کشتن حیوان باردار بدون علت؛

– نهی از ذبح شبانه.

• حقوق حیوانات

به گواهی آیات و سخنان پیشوایان معصوم علیهم‌السلام، حیوانات نیز از ادراک و شعور بهره‌مند و دارای احساسات و عواطف‌اند، از همین رو حرمت دارند. انسان‌ها نیز در برابر بهره‌برداری از آن‌ها به رعایت احترام ذاتی و حق حیات آن‌ها مکلف‌اند و از سوی پروردگار حقوقی بر عهده دارند و فقه اسلامی یک نوع از حقوق واجب بر انسان را حقوق حیوانات دانسته است.

بنابراین در عین حال که به نص قرآن کریم و روایات، جانوران و به‌ویژه چارپایان برای سوددهی به انسان، آفریده شده‌اند، این بدان معنا نیست که آن‌ها حقوقی بر انسان‌ها ندارند، تصرف و بهره‌برداری انسان از حیوانات نیز بی‌حد و حصر نیست، بلکه ضوابط شرعی و اخلاقی بسیار دقیقی دارد و قوانین حمایتی و حقوقی که اسلام برای حیوانات وضع کرده، احکامی شرعی و الزام‌آور هستند.

نیازهای اساسی حیوانات در شرع مقدس اسلام جزء حقوق آن‌هاست برآوردن این حقوق از وظایف انسان شمرده می‌شود، از این‌رو همه انسان‌ها در برابر حقوق حیوانات مسئولیت دارند. بدیهی‌ترین حقوق آن‌ها که مقتضای حق حیات آن‌هاست، آماده‌سازی آب، علف، مکان مناسب و تأمین آرامش و امنیت برای آن‌هاست.

مصون داشتن حیوان از آزار و اذیت در بهره‌برداری و وارد نکردن صدمه و آسیب بر پیکر حیوان و حرمت‌گذاری حیوان و … از حقوقی است که در شرع مقدس با تعبیرهای گوناگون و در قالب احکام تکلیفی به آن‌ها سفارش کرده و حمایت از این حقوق را از مسلمانان خواسته است و رعایت از آن‌ها بر مالک حیوان و دیگران و در مواردی بر حاکم شرع نیز واجب است.

امام کاظم علیه‌السلام می‌فرماید:

«از مروت و مردانگی آدمی آن است که حیوانات تحت اختیار او فربه باشند.» (10)

1. حق تغذیه

از جمله حقوق حیوان بر انسان، برآوردن نیازهای اساسی آن از جمله آب و آذوقه است، زیرا حیوان برای برآوردن نیازهای خود، زبان اظهار ندارد، پس محبوس کردن حیوان و محروم کردن آن از نعمت‌های الهی، مشروع و پسندیده نیست.

حیوانی که در خدمت نیازهای آدمی است، گاهی از محیط زیست خود (بیابان) تغذیه می‌کند. در این فرض مالک یا بهره‌گیرنده از آن، باید حیوان را برای تأمین نیازهای خود، آزاد بگذارد و گاهی محیط زندگی حیوان (بیابان) زمینه تغذیه ندارد. در این صورت مالک یا شخص بهره‌گیرنده باید آب و خوراک حیوان را فراهم سازد، حتی نباید شیر حیوانی را که نوزاد دارد، بدوشد، زیرا شیر مادر سهم نوزاد است و گرنه دچار ضعف می‌شود.

هر حیوانی چه در اختیار انسان باشد یا نباشد و فایده برساند یا نرساند، اگر در تغذیه، حفظ و نگهداری، نیازمند انسان باشد، انسان‌ها به حکم وظیفه شرعی و انسانی باید نیازهایش را تأمین کنند.

رسول خدا از جایی می‌گذشت. شتری را دید که بر در منزل، دستش بسته شده است، بدون آن‌که آب و علفی نزد آن باشد.

حضرت فرمود: صاحب این حیوان کجاست؟ و بعد خطاب به صاحب آن حیوان فرمودند:

«آیا درباره کاری که با این حیوان کرده‌ای از عذاب خدا نمی‌ترسی؟ یا آب و علف او را تأمین کن، یا آن را آزاد گردان تا خودش چیزی برای خوردنش بیابد». (11)

نمونه دیگری از اخلاق محیط‌زیستی آن حضرت در برخورد با حیوانات، هنگام عزیمت سپاه اسلام برای فتح مکه بود. رسول خدا (ص) در این هنگام سگی را دید که به خاطر بچه‌هایش زوزه می‌کشد و توله‌ها در حال خوردن شیر مادرشان هستند. حضرت به جُعَیل بن سُراقه فرمود تا در برابر حیوان بایستد و از آن مراقبت کند تا مبادا سپاهیان که از آن‌جا می‌گذرند به آن حیوان و بچه‌هایش آسیبی برسانند. (12)

توجه به حیوان شیرده اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا مراعات حقوق آن، در حقیقت ادای حق فرزندان او نیز هست و موجود شیرخوار بر اثر ضعف جسمانی و خطرهایی که او را تهدید می‌کند و آسیب‌پذیری، نیاز به حمایت بیشتری دارد. حمایت از حیوان شیرده اختصاص به حیوان حلال‌گوشت ندارد، بلکه حیوانی مانند سگ که از نگهداری آن نهی شده، اگر شیرده باشد مورد حمایت است. همان‌طور که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله به این نکته کاملاً عمل نمودند.

در ماجرای دیگری، امیرمؤمنان (ع) نقل می‌کند: پیامبر (ص) وضو می‌گرفت و گربه‌ای نزد او آمد، پیامبر دانست که آن حیوان تشنه است. حضرت، آب را به سوی حیوان برد و آن حیوان آب نوشید و سپس ایشان وضو گرفت. (13)

آن اسوه اخلاق، تشنگی حیوان را بر وضو گرفتن خویش مقدم داشت.

2. حق بهداشت و درمان حیوان

از جمله حقوق حیوانات، رسیدگی به بهداشت آن‌هاست. زیستگاه آلوده و آب و خوراک ناسالم به سلامت آن‌ها آسیب می‌رساند، حتی داروهای مورد نیاز از نیازهای ضروری آن‌هاست.

از این رو در روایات پیشوایان معصوم بر بهداشت و پاکیزگی حیوان تأکید شده است؛ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله فرموده است:

«آغل گوسفندان را پاکیزه نگه دارید و خاک و خاشاک آن را بزدایید، زیرا آن، حیوانی بهشتی است.» (14)

3. حق استراحت

شایسته است مسلمان در استفاده‌های گوناگون از حیوان به استراحت آن توجه کند و زمان و مکان مناسبی را برای استراحت آن در نظر بگیرد و هنگام استراحت آن‌ها به‌ویژه در شب از کاری که موجب سلب آسایش آن‌هاست بپرهیزد.

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله می‌فرمود:

«هر گاه حیوانات را به خدمت گرفتید، در استراحت‌گاه‌ها به آن‌ها فرصت استراحت بدهید و به آن‌ها ستم نکنید». (15)

آن حضرت، از چرانیدن حیوانات پیش از طلوع خورشید (در زمان استراحت حیوان) نهی می‌کرد. (16)

4. حق تولید مثل

انسان حق ندارد حیوانی را عقیم و یا از تولید مثل محروم کند.

مردی از اهالی نجران در یکی از جنگ‌ها همراه رسول خدا بود. وی اسبی داشت که پیامبر (ص) به شیهه او انس یافته بود. چند وقتی اسب از صحنه دور شد و حضرت آن را نمی‌دید و صدایش را نمی‌شنید. در پی آن مرد فرستاد و به او فرمود: با اسبت چه کردی؟

عرض کرد: عقیمش کردم.

آن حضرت فرمود: «آن را مثله و عضو بريده كردى‏؟! بر پیشانی اسب تا روز قیامت خیر نوشته شده است و صاحبانش بر آن یاری می‌شوند. یال اسب؛ وقار آن و پیشانی‌اش؛ زیبایی آن و دُمَش؛ ابزار دور کردن حشرات از اوست». (17)

5. حقِ دوستی حیوان بر انسان

حیوانی که به دست آدمی پرورش یافته به گونه‌ای حقِ دوستی می‌یابد که سزاوار توجه است، از این رو در فقه آمده است کراهت دارد انسان، حیوانی را که خود، پرورده است سر بِبُرد.

امام سجاد علیه‌السلام در واپسین لحظات عمر شریفشان به فرزند عزیزشان امام باقر علیه‌السلام فرمودند: من بر روی این شترم بیست بار حج گزارده‌ام و یک بار به آن تازیانه نزده‌ام. وقتی مُرد آن را دفن کن تا درندگان گوشت آن را نخورند.

پس از مرگ آن شتر، امام باقر علیه‌السلام آن را به خاک سپرد. (18)

6. حق احترام به حیوان

مردی با اسبش خدمت پیامبر رسید و به آن حضرت سلام کرد. پیامبر به صورت صیغه جمع به او فرمود: و علیکم السلام.

آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا! من تنها هستم.

حضرت فرمود: به تو و به اسبت سلام کردم! (19)

مطابق با احادیث اسلامی هر چیزی حرمتی دارد و حرمت چارپایان در صورت آن‌هاست از این رو فرموده‌اند نباید برای نشانه‌گذاری بر چهره حیوان داغ نهند ولی نشانه‌گذاری بر غیرچهره رواست.

پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله از قرار دادن صندلی راحتی بر پشت حیوان نهی فرموده‌اند.

آن حضرت در جایی فرموده‌اند: «هیچ صاحب شتر و گاو و گوسفندی نیست که حق آن‌ها را ادا نکرده باشد؛ جز آن‌که روز قیامت او را در دشتی برهوت نگه می‌دارند؛ تا همه سُم‌داران با سُم‌ها و همه شاخ‌داران با شاخ‌هایشان او را پایمال کرده و شاخ بزنند».

حق این حیوانات به قرار زیر است:

1. نر آن‌ها را برای تکثیر نسل در اختیار دیگران قرار دهد.
2. شتر خود را به دیگران قرض دهد.
3. گاو و گوسفند را برای بهره‌برداری از شیر و گوشت و پشم آن‌ها به دیگران بدهد.
4. حیوانات شیردار را کنار آب بدوشد [آب کافی به آن‌ها بنوشاند].
5. شتر و مَرکَب را برای باربری و سواری در راه خدا استفاده کند (نه برای معصیت).» (20)

امام علی علیه‏السلام نیز در نامه 25 نهج‌البلاغه، ضمن آموزش اخلاق اجتماعی به کارگزاران اقتصادی، چگونگی رفتار با حیوانات را نیز متذکر می‏شود:

«انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ … فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوأَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا … * با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد حرکت کن. در سر راه، هیچ مسلمانی را نترسان … آنگاه که داخل شدی مانند اشخاص سلطه‏گر و سخت‏گیر رفتار نکن، حیوانی را رَم مده و هراسان مکن و دامدار را مرنجان…».

امام در بخش دوم همین نامه به حمایت از حقوق حیوانات می‏پردازد و چنین اضافه می‏کند:

«در رساندن حیوانات [مورد مالیات] آنها را به دست چوپانی که خیرخواه و مهربان، امین و حافظ، که نه سختگیر باشد و نه ستمکار، نه تند براند و نه حیوانات را خسته کند، بسپار. سپس آنچه از بیت‏المال جمع‏آوری شد برای ما بفرست، تا در نیازهایی که خدا اجازه فرموده مصرف کنیم. هر گاه حیوانات را به دست فردی امین سپردی، به او سفارش کن تا بین شتر و نوزادش جدایی نیفکند و شیر آن را ندوشد تا به بچه‏اش زیانی وارد نشود. در سوار شدن بر شتران عدالت را رعایت کند و مراعات حال شتر خسته یا زخمی را که سواری دادن برای او سخت است بنماید. آن‌ها را در سر راه به درون آب ببرد و از جاده‏هایی که دو طرف آن علف‏زار است به جاده بی‏علف نکشاند و هر چند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت کنند و هرگاه به آب و علف‏زار رسید فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند، تا آن‌گاه که به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال، نه خسته و کوفته، که آن‌ها را بر اساس رهنمود قرآن و سنت پیامبر صلی‏الله‌علیه‌وآله تقسیم نماییم. عمل به دستورهای یاد شده مایه بزرگی پاداش و نیز هدایت تو خواهد شد. ان شاء الله.»

شایسته است مسلمانان در این فضائل اخلاقی در ارتباط با حیوانات، به معصومین علیهم‌السلام تأسی کنند.

————————-

1- الجامع الصغیر، ج 2، ص 509.

2- الجامع الصغیر، ج 2، ص 206.

3- مکارم الأخلاق، ص 130.

4- الکافی (ط – دارالحدیث)، ج 13، ص 300.

5- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 8، ص 289.

6- تحف العقول، ص 108.

7- الكافي (ط – دارالحديث)، ج ‏13، ص 263.

8- الكافي (ط – دارالحديث)، ج ‏15، ص 769.

9- نهج الفصاحة، ص 169.

10- وسائل الشيعة، ج‏ 11، ص 472.

11- کنزالعمال، ج 9، ص 68.

12- سبل الهدی و الرشاد، ج 5، ص 212؛ و ج 7، ص 29.

13- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏16، ص 293.

14- الكافي (ط – دارالحديث)، ج ‏13، ص 284.

15- الجامع الصغیر، ج 1، ص 102.

16- الكافي (ط – دارالحديث)، ج ‏10، ص 23.

17- النوادر، ص 34.

18- ثواب الاعمال، ص 50.

19- النوادر، ص 41- 42.

20- صحیح مسلم، ج 3، ص 74.