- شاهدان قیامت
شماری از آیات و روایات بیانگر آناند که افزون بر نامهی عمل، گواهان دیگری نیز در رستاخیز حضور دارند که دربارهی اعمال دنیوی انسانها شهادت میدهند و داوری عادلانه الهی با استناد به شهادت این شهود انجام میپذیرد. این گواهی تفاوتی بنیادین با شهادت شهود در دنیا دارد، زیرا گواهان اعمال انسان در رستاخیز، از هرگونه خطایی مصوناند و افزون بر این، معیار شهادت آنان باطن اعمال انسان است. به دیگر سخن، شاهدان رستاخیز آناناند که حقیقت اعمال دنیوی انسان را دریافت کردهاند و آن را در محشر ارائه مینمایند. حال ببینیم که از دید قرآن و روایات، شاهدان رستاخیز چه کسانیاند:
- خداوند: در روز رستاخیز، خداوند خود در رأس گواهان قرار دارد، زیرا اصل و منبع تمام ویژگیهای لازم برای شهادت اخروی در ذات پاک الهی نهفته است.
«فَإِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللَّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ * بازگشتشان به سوی ماست. سپس خدا بر آنچه می کنند گواه است. سوره یونس آیه 46».
- پیامبران و اولیای الهی: در مرتبهی بعد، پیامبر اسلام (ص) از گواهان محشرخواهد بود. از برخی آیات قرآن به دست میآید که هر امتی در قیامت، دارای یک شاهد و گواهی اختصاصی است (که ظاهرا پیامبر آن امت است) و پیامبر اسلام (ص) نیز گواه بر آن گواهان است:
«وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فِي کُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنَا بِکَ شَهِيداً عَلَى هؤُلاَءِ * و به یاد آور روزی را که در هر امتی گواهی از خودشان برایشان برانگیزیم، و تو را هم بر آنان (یا بر این امت) گواهی آوریم. سوره نحل آیه 89».
- فرشتگان الهی: گروهی از فرشتگان الهی نیز، در رستاخیز، در زمره گواهان اعمال خواهند بود.
«وَ جَاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَ شَهِيدٌ * و هر کسی میآید در حالی که با او سوق دهنده و گواهی دهندهای است. سوره ق آیه 21».
در اینکه مقصود از «سائق» و «شهید» در آیه بالا چه کسانیاند، اختلاف نظر هست؛ اما مناسبترین معنا آن است که هنگام حضور هر انسانی در رستاخیز، دو فرشته او را همراهی میکند: یکی او را به سوی محشر میراند و دیگری بر اعمال او گواهی میدهد.
- اعضا و جوارح آدمی: آیات و روایات متعددی از این حقیقت پرده برمیدارد که در روز رستاخیز، خداوند متعال اعضا و جوارح بدکاران را به سخن می آورد تا بر ضد آنان گواهی دهند:
«يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِمَا کَانُوا يَعْمَلُونَ * در روزی که زبان و دستها و پاهایشان، بر ضد آنان برای آنچه انجام میدادند، شهادت میدهند. سوره نور آیه 24»؛
«حَتَّى إِذَا مَا جَاءُوهَا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصَارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِمَا کَانُوا يَعْمَلُونَ * وَ قَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ کُلَّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ * تا چون به آن آتش دوزخ رسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آنچه می کردهاند، علیه آنان گواهی دهند و به پوست بدن خود میگویند: چرا علیه ما شهادت دادید؟ میگویند: همان خدایی که هر چیزی را به زبان آورده، ما را گویا گردانیده است و او نخستین بار شما را آفرید و به سوی او برگردانیده میشوید. سوره فصلت آیه 20 و 21».
از این آیات، افزون بر اصل شهادت اعضا و جوارح انسان در قیامت، این نکته مهم فهمیده میشود که همه موجودات عالم طبیعت، حتی موجودات مادی از مرتبهای از ادراک و حیات برخوردارند، هرچند چشم ظاهر بین آدمی از درک این حقیقت در دنیا ناتوان است. دلیل این مدعا آن است که اگر اعضا و جوارح آدمی، در دنیا، فاقد درک و شعور باشند، حقیقتاً قادر به دریافت اعمال انسان نخواهند بود و در این صورت، سخن گفتن آنها در قیامت مصداق حقیقی شهادت نخواهد شد. زیرا شهادت واقعی آن است که شاهد، در هنگام وقوع عمل، آن را درک کرده باشد.
در برخی روایات نیز به مسأله شهادت اخروی اعضای انسان اشاره شده است. از جمله در حدیثی از امام باقر (ع) میخوانیم:
«گواهی اعضا و جوارح بر شخص مؤمن نیست. بلکه تنها برضد کسی شهادت میدهند که شایسته عذاب الهی باشد، اما مؤمن کتابش را به دست راستش میدهند». (1)
- زمین: زمین نیز از جمله شهود قیامت است و دربارهی اعمالی که بر پهنهی آن انجام گرفته، گواهی میدهد:
«يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا * بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا * آن روز است که زمین خبرهای خود را باز میگوید. همان گونه که پروردگارت بدان وحی کرده است. سوره زلزال آیه 4 و 5».
رسول خدا (ص) در بیان اخباری که از سوی زمین بازگو میشود، فرمود:
«خبرهای زمین آن است که بر هر مرد و زنی از آنچه که بر روی زمین انجام دادهاند، خبر میدهد و میگوید: در فلان روز فلان کار را انجام داد؛ این است اخبار زمین». (2)
- زمان: بر طبق پارهای روایات، علاوه بر زمین (مکان)، زمان نیز در زمرهی شاهدان رستاخیز قرار دارد. برای نمونه، از امام صادق (ع) روایت شده است که دربارهی گواهی روز و شب فرمود:
«هنگامی که روز فرا رسد (به انسان) میگوید ای فرزند آدم! در این روز خود، کار نیک انجام ده تا در روز قیامت به نفع تو نزد پرردگارت شهادت دهم. من نه در گذشته نزد تو آمدهام و نه در آینده خواهم آمد و هنگامی که شب فرا میرسد، او نیز چنین سخنی میگوید». (3)
- حقیقت شهادت اخروی
حقیقت و کیفیت شهادت شهود در رستاخیز، مانند دیگر احوال اخروی، بر ما پوشیده است. با این حال، این نکته مسلم است که این گواهی، برخلاف شهادتهای دنیوی، به منظور وقوف حاکم بر ما واقع نیست؛ زیرا خداوند سبحان که قاضی محکمه رستاخیز است، عالم مطلق بوده، هیچ امری از حوزهی علم بیکران او خارج نیست. بنابراین، نباید فلسفه این شهادت را آگاه ساختن قاضی و کمک به او برای صدور حکم دانست؛ زیرا گواهی خداوند بر اعمال آدمی، از این جهت، کفایت میکند.
بنابراین، چنین مینماید که شهادت شهود در رستاخیز اهداف دیگری را دنبال میکند که شاید عمدهترین آن، اتمام حجت بر آدمیان است؛ زیرا شاهدان اخروی به گونهای هستند که هیچ مجالی برای متهم ساختن آنان به کذب یا خطاب و اشتباه وجود ندارد، بویژه آنکه آنان از ظواهر اعمال گذر کرده، با نظر به باطن آن شهادت میدهند.
—————————-
(1) کافی ج 2، ص 32.
(2) مجمع البیان ج 10، ص 526.
(3) کافی ج 2 ص 455.
