صله رحم

• صله رحم

«صله» از ریشه «وَصل» است که در مقابل «فصل» قرار می‌گیرد و به معنی اتّصال و پیوستگی است. بنابراین صله از نظر لغوی به معنای پیوستن است. صله در لغت به معنای احسان و دوستی نیز آمده است.

مراد از «رَحِم» نیز؛ خویشاوندان و بستگان می‌باشد.

صله رحم در اصطلاح، محبت و اتصال داشتن با خویشان و نزدیکان است.

به محلّ استقرار و رشد جنین «رَحِم» گفته می‌شود. جمع رَحِم «ارحام» است و به خویشاوندان به خاطر انتساب به یک رحم، ارحام گویند. از این رو «صله ارحام» به معنی ارتباط با خویشاوندان است که از واجبات دینی شمرده می‌شود و قطع آن حرام است. صله رحم در اصطلاح عبارت است از کمک و نیکی کردن به خویشاوندان و همدردی با آنان با جان و مال در حدّ توان انسان و قطع رحم به اموری گفته می‌شود که مخالف این روش باشد.

بر اساس روایتی از پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله خداوند هنگام خلق رَحِم خطاب به او فرمود:

«من رحمانم و تو رَحِم. اسمت را از اسم خود گرفتم. هر کس به تو بپیوندد، من نیز به او می‌پیوندم و هر کس از تو جدا شود، من نیز از او جدا می‌شوم.» (1)

و به این خاطر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله فرمود:

«خویشاوندی در هم پیوسته؛ پیوندی است از طرف خدای عزّوجلّ.» (2)

• جایگاه صله رحم در اسلام

آیه 21 از سوره رعد می‌فرماید:

«وَ الذینَ یَصلونَ ما اَمرَ اللهُ بهِ اَن یُوصل * و آن‌ها [صاحبان خِرَد] که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می‌دارند و از پروردگارشان می‌ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند.»

درباره تفسیر این آیه، گاهی آن را اتصال به اقوام و بستگان تفسیر فرموده‌اند و گاهی اتصال به امام و پیشوای دین و گاهی به آل محمد و زمانی به همه افراد با ایمان!

مثلا در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم که از آن حضرت درباره تفسیر این آیه سؤال شد فرمود:

«منظور خویشاوندان تو است.»

و نیز در حدیث دیگری از همان امام می‌خوانیم که فرمود:

«این جمله در باره پیوند با آل محمد صادر شده است و گاهی در خویشاوندان و بستگان تو نیز هست.» (3)

بنابراین، صله رحم، پیوند با تمام خویشان می‌باشد، بدیهی است که خویشاوند هر قدر به انسان نزدیک‌تر باشد، وظیفه او در حفظ پیوند، شدیدتر و لازم‌تر است.

اسلام تحکیم پیوندهای خویشاوندی و استحکام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأکید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یک ارزش الهی واجب کرده است و خدای متعال در سوره نساء، آیه 1 می‌فرماید:

«یَا أَیهُّا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنهَا زوج‌ها وَ بَثَّ مِنهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَ نِسَاءً وَ اتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ کاَنَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا * ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت؛ و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند، مراقب شماست.»

مطابق با تفاسیر وارد شده ذیل این آیه، رعایت حقوق خانواده و خویشاوندان، لازمه رسیدن به مقام تقواست. (4)

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله درباره اهمیت آن فرمود:

«سفارش می‌کنم به آنان که حاضرند و آنان که غایب‌اند و آنان که از صُلب‌های مردان و رحم‌های زنان تا روز قیامت به دنیا می‌آیند که صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یک سال راه باشد، زیرا صله رحم (یکی) از (مسائل مهم) دین است.» (5)

امیرمؤمنان علیه‌السلام نیز می‌فرماید:

«صله رحم؛ از نیکوترین خصلت‌هاست.» (6)

آن حضرت به فرزندش امام حسن علیه‌السلام چنین سفارش می‌کند:

«خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند که با آنان پرواز می‌کنی و اصل و ریشه تو می‌باشند که به ایشان باز می‌گردی و دست (یاور) تو هستند که با آن‌ها (به دشمن) حمله می‌کنی (و پیروز می‌شوی).» (7)

این همه تأکید و سفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احادیث، بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن است.

راوی می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: کسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده‌ام حقی است؟

فرمود: «نَعَمْ، حَقُّ الرَّحِمِ لَایَقْطَعُهُ شَیْ‌ءٌ، وَ إِذَا کَانُوا عَلی أَمْرِکَ کَانَ لَهُمْ حَقَّانِ: حَقُّ الرَّحِمِ، وَ حَقُّ الْإِسْلَامِ * بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی‌کند و اگر با تو هم عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یکی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام.» (8)

• روش‌های رسیدگی به خویشان

برخی از روش‌های صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارت‌اند از:

1. کمک جانی

 می‌توان گفت که بزرگ‌ترین مرتبه صله رحم، رسیدگی جانی به خویشان است و آن در جایی است که جان یکی از بستگان در خطر باشد که در این صورت وی باید تا پای جان بایستد و از خویشاوندان خود در چارچوب اسلام و معیارهای مکتبی دفاع کند، تا ضرر را از او دفع نمایند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در این زمینه فرمود:

«وَ مَنْ مَشَی إِلَی ذِی قَرَابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ لِیَصِلَ رَحِمَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ مِائَةِ شَهِیدٍ *  هر کس با جان و مالش، صله رحم کند، خدای متعال اجر صد شهید به او می‌دهد.» (9)

2. کمک مالی

 اگر در مواردی میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگی مالی به ایشان لازم است. این گونه مسائل ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تأکید فراوانی دارد، تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را جزء حقوق مالی محسوب می‌کند و آنجا که سخن از کمک اقوام به میان آمده، آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده، همان‌طور که در سوره إسراء، آیه 26 می‌فرماید:

«و آتِ ذَالقربی حقَّهُ و المِسکین * حقوق خویشاوندان و مسکین را ادا کن.»

امیرمؤمنان علی علیه‌السلام نیز در این باره می‌فرماید:

«فَمَنْ اَتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِله بِه قَرابَتَه * کسی که از سوی خدا ثروتی به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری کند.» (10)

3. کمک فکری

 رسیدگی فکری در جایی است که یکی از بستگان انسان برای هدایت شدن نیاز به راهنمایی دارد. به عنوان مثال: یکی از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر نزد او رفتن و راهنمایی کردن، از فضیلت نماز و روزه سخن گفتن و ترساندن از پیامدهای ترک نماز و روزه در او مؤثر می‌شود، بر انسان لازم است که نزدش رفته و به او کمک فکری کند که خود، نوعی امر به معروف و نهی از منکر است.

4. کمک عاطفی

 شاید برخی تصورکنند که اصرار و تأکید اسلام درباره صله رحم برای افرادی است که تمکّن مالی دارند و اشخاصی که از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی به دیگران را ندارند، برایشان لازم نیست. این تصور نادرستی است، زیرا هدف از صله رحم برقرار کردن ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان است و این ارتباط از راه‌های گوناگونی امکان‌پذیر است. گاهی رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ایجاد می‌کند و سبب دلجویی از خویشان می‌شود. همان‌گونه که امیر مؤمنان علی علیه‌السلام فرموده است:

«صِلُوا اَرْحامَکُم وَ لَو بِالتَّسلیم * با بستگان خود صله رحم کنید، گرچه با سلام کردن (به آنان) باشد.» (11)

گاهی نیز شرکت در غم و شادی خویشان از موارد صله رحم است؛ شرکت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دلجویی از بازماندگان آنان، و نیز شرکت در مجالس جشن و سرور آنان، رسیدگی عاطفی محسوب می‌شود که در تقویت و تحکیم رابطه خویشاوندی نقش مؤثری دارد.

5. ترک آزار

 یکی از بهترین روش‌های صله رحم با خویشاوندان، ترک اذیت و آزار آنان است. بدین معنا پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نکردن در زندگی آنها به عناوین مختلف، عیب‌جویی نکردن از آنان و… از بهترین موارد صله رحم است. اگر کسی نمی‌تواند به بستگان خود کمک مالی کند، لااقل باید زمینه اذیّت و آزار آنان را فراهم نکند.

به فرموده رسول گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله:

«صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا يُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذَى عَنْهَا * صله رحم کن گرچه با جرعه‌ای آب باشد، و بهترین راه برای خدمت خویشان و نزدیکان این است که آنان را اذیت نکنی و به آن‌ها آزار نرسانی.» (12)

• آثار رسیدگی به خویشان

صله رحم آثار و فواید ارزنده‌ای برای انسان دارد که در اینجا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

الف) طول عمر

 یکی از مهم‌ترین آثار صله رحم، طولانی شدن عمر است. امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرماید:

«لَا نَعْلَمُ شَيْئاً يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ الرَّحِمِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَكُونُ بَارّاً وَ أَجَلُهُ إِلَى ثَلَاثَةِ سِنِينَ فَيَزِيدُهُ اللَّهُ فَيَجْعَلُهُ ثَلَاثَ وَ ثَلَاثِين‏ * چه بسا مردی که تنها سه سال از عمرش باقی مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقیمانده عمرش را به سی سال می‌رساند و خدا آنچه را می‌خواهد، انجام می‌دهد.» (13)

شخصی به نام مَیسِر از امام باقر یا امام صادق علیهما‌السّلام نقل کرده که آن حضرت فرمود:

«يَا مُيَسِّرُ إِنِّي لَأَظُنُّكَ وَصُولًا لِقَرَابَتِكَ * ای میسر گمان می‌کنم به خویشان خود نیکی می‌کنی؟»

گفتم: آری فدایت شوم! من در نوجوانی در بازار کار می‌کردم و دو درهم مزد می‌گرفتم، یک درهم آن را به عمه‌ام و درهم دیگر را به خاله‌ام می‌دادم.

آن گاه امام فرمود: «أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ حَضَرَ أَجَلُكَ مَرَّتَيْنِ كُلَّ ذَلِكَ يُؤَخَّرُ * به خدا سوگند تاکنون دوبار مرگت فرا رسیده، ولی به خاطر صله رحم به تأخیر افتاده است.» (14)

ب) فراوانی روزی

 حضرت سجاد علیه‌السلام فرمود:

«مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُوَسَّعَ لَهُ فِي رِزْقِهِ وَ يُنْسَأَ لَهُ فِي أَجَلِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَه‏ * هر کس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی‌اش را افزایش دهد، باید صله رحم کند.» (15)

ج) حسن خلق

 امام صادق علیه‌السلام فرمود:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُحَسِّنُ الْخُلُق‏ * رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیکو می‌کند.» (16)

د) پاکی اعمال

 امام باقر علیه‌السلام فرمود:

«صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَال‏ * رسیدگی به خویشان، اعمال را پاک می‌کند.» (17)

ه) آسانی حساب

 امام صادق علیه السلام فرمود:

صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُيَسِّرُ الْحِسَاب‏ * رسیدگی به خویشان حساب روز قیامت را آسان می‌کند.» (18)

و) آبادی شهرها

 امام صادق علیه السلام فرمود:

«صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ يَعْمُرَانِ الدِّيَارَ وَ يَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَارِ * صله رحم و خوشرفتاری با همسایه شهرها را آباد می‌کند.» (19)

———————-

1- معانی الأخبار، النص، ص 302.

2- معانی الأخبار، النص، ص 302.

3- تفسیر نمونه، ج 10، ص 186.

4- تفسیر نور، ج 2، ص 239.

5- بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج 71، ص 114.

6- تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 406.

7- تحف العقول، النص، ص 88.

8- بحارالانوار، ج 74، ص 131.

9- وسائل الشیعة، ج 9، ص 412.

10- نهج‌البلاغه، خطبه 142.

11- الکافی (ط – دارالحدیث)، ج 3، ص 398.

12- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج‏ 71، ص 88.

13- مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج ‏15، ص 234.

14- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج ‏71، ص 100.

15- مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، النص، ص 166.

16- الكافي (ط – دارالحديث)، ج ‏3، ص 388.

17- همان، ج ‏3، ص 387.

18- همان.

19- همان.