سنجش اعمال

• سنجش اعمال

یکی دیگر از مواقف رستاخیز و مراحل حسابرسی در قیامت، سنجش اعمال است. بر اساس شواهد قرآنی و روایی، پس از ارائه نامه­ی اعمال و گواهی شهود در رستاخیز، اعمال انسان، در حالی که دیگر هیچ راهی برای انکار آن ندارد، مورد سنجش قرار می­گیرند. اعتقاد به میزان، همانند اعتقاد به نامه اعمال و شهود رستاخیز، از مسلمات عقاید اسلامی به شمار می­آید.

قرآن کریم در آیاتی چند، از میزان اعمال سخن گفته است:

«وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ * وَ مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِکَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ * وزن كردن (اعمال، و سنجش ارزش آنها) در آن روز، حقّ است. آن روز است كه هر كس اعمال وزن شده‏اش سنگين باشد رستگار است و كسانى كه اعمال وزن شده‏شان سبك باشد (بى ايمان و بد عملند) همانهايند كه با ظلم بر آيات (نشانه­های) ما به خود زيان رسانيده‏اند. سوره اعراف آیه 8 و 9»

در معنای «وزن» در این آیه، دو احتمال وجود دارد: احتمال نخست آن است که «وزن» مصدر و به معنای «وزن کردن» باشد. در این صورت، معنای بخش ابتدایی آیه آن است که سنجش اعمال، در قیامت، به صورت عادلانه انجام می­پذیرد و هیچ ظلم و ستمی انجام نمی­شود. این معنا، در آیات دیگری نیز مورد تصریح قرار گرفته است:

«وَ نَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلاَ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ إِنْ کَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَ کَفَى بِنَا حَاسِبِينَ‌ * ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت برپا مى‏كنيم پس به هيچ كس كمترين ستمى نمى‏شود و اگر بمقدار سنگينى يك دانه خردل (كار نيك و بدى) باشد، ما آن را حاضر مى‏كنيم و كافى است كه ما حساب‏كننده باشيم. سوره انبیاء آیه 47».

احتمال دوم آن است که «وزن» در معنای اسمی به کار رفته و مقصود از آن وزنه­ای باشد که معیار یا واحد وزن کردن و سنجش است. در این صورت، آیه بیانگر این واقعیت است که در قیامت تنها معیار سنجش اعمال حق است و عمل هرکس با حق آن عمل سنجیده می­شود. بر این اساس، هر عملی دارای یک نمونه کامل و اعلاست که حق آن عمل به حساب می­آید. برای مثال، نمازی که واجد همه کمالات ممکن است، حق نماز است و نماز همه مردمان با آن سنجیده می­شود. گروهی که اعمالشان به حق نزدیک است، اعمالشان به مقدار تطابق با حق، وزین و ارزشمند است:

«فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ‌ * فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَاضِيَةٍ * اما كسى كه اعمالش نزد خدا سنگين وزن و داراى ارزش باشد، پس وی در زندگی خوشی خواهد بود. سوره قارعه آیه 6 و 7».

وگروهی که اعمالشان، با معیار حق تناسب ندارد و از این رو، اعمالشان سبک، کم مقدار و بی ارزش است:

«وَ أَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ‌ * فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ * و اما آنكه اعمالش وزن و ارزشى نداشته باشد، پس جایش «هاویه» باشد. سوره قارعه آیه 8 و 9».

برای درک صحیح از اینکه چه چیزهای باعث سنگینی و سبکی میزان اعمال انسان می­شود توجه شما را به روایتی که از امیر مؤمنان (ع) رسیده جلب می­کنیم:

«اعمال نیک و بد هر دو وزن و سنجیده می­شوند، اعمال نیک سنگینی میزان و اعمال بد، سبکی آن هستند.» (1)

• حقیقت سنجش اعمال

حقیقت توزین اعمال، آن گونه که در قیامت اتفاق می­افتد، برای ما روشن نیست، ولی این مطلب مسلم است که ضرورتی در حمل آیات مورد بحث بر ترازوی مادی با سایر خصوصیات ترازوهای دنیوی نیست؛ زيرا اعمال انسان جسم مادی نيست بلكه عرض و صفت است. بنابراین، منظور از «میزان سنجش أعمال»، وسیله مناسبى است که ارزش اعمال آدمى را با آن مى­سنجند و به شکلی که از روایات مختلف بر مى­آید، میزان سنجش اعمال انسان­ها و حتى خود انسان­ها در روز قیامت، پیشوایان بزرگ و انسان­هاى نمونه­اند.

در حدیثى مى­خوانیم: «اِنَّ أَمِیْرَ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ الأَئِمَّهَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ هُمُ الْمَوازِیْنُ * امیر مؤمنان على و امامان از دودمان او علیهم السلام میزان­هاى سنجش اعمالند.» (2)

 بنابراین، انسان­ها و اعمالشان را با پیامبر و اوصیای او علیهم السلام مقایسه مى­کنند و در این مقایسه روشن مى­شود تا چه اندازه با آنها شباهت دارند.

 از همین طریق، «افراد» و «اعمال» وزین، از بى وزن؛ و سنگین، از تو خالى و با ارزش، از بى ارزش؛ و پرمایه ها از بى مایه، تشخیص داده مى­شوند.

 براین اساس، مقصود از سنجش و توزین اعمال در قیامت، آن است که هر عملی را با مرتبه­ی کامل آن عمل می­سنجند، به گونه­ای که آن مرتبه­ی کامل معیار و واحد سنجش است و هر عملی، به مقدار نزدیکی و دوری از آن معیار، از سنگینی و وزانت برخوردار می­باشد. و از آنجا که پیامبر و اولیای معصوم او علیهم السلام مرتبه­ی کامل هر عمل را دارا هستند؛ از این رو، در واقع اعمال و اعتقادات آنان معیار و میزان ارزشمندی اعمال دیگران است. ضمناً، سرّ ذکر «موازین» به صورت جمع، نیز روشن مى­گردد؛ چرا که پیشوایان بزرگى که میزان سنجش هستند، متعددند.

• اسباب سنگينى ميزان اعمال

بدون شک، ارزش همه اعمال نيك يكسان نيست و با هم تفاوت دارند به همین جهت در روایات مختلف اسلامی، روی پاره­ای از اعمال خیر تکیه زیادی شده است و آنها را اسباب سنگینی ميزان و ترازوی عمل در قیامت شمرده­اند:

1. حُسن خُلق:

پيامبر (ص) در حديثى مى­فرمايد: «خوى نيك گناهان را محو می­كند چنان كه آب، يخ را ذوب مى­کند»؛ (3)

و نيز مى­فرمايد: «در ميزان اعمال، چيزى سنگين­تر از خوى نيك نيست». (4)

2. صلوات بر محمد و آل محمد

صلوات و درودي که برمحمّد و آل او (صلوات الله عليهم أجمعين) به جا آورده شود سبب سنگيني ميزان اعمال انسان در روز قيامت است. محمّد بن مسلم از امام باقر يا صادق (عليهماالسلام) نقل مي‏كند: «در ميزان قيامت چيزي سنگين‏تر از صلوات بر محمّد وآل محمّد (عليهم‏السلام) نيست. همانا اعمال انسان در قيامت وقتي در ميزان گذاشته مي‏شود به سمت سبكي می­رود. ناگهان صلوات فرا مي‏رسد و چون در ميزان نهاده شود سبب بالا رفتن كفه اعمال نيك او مي‏گردد». (5)

3. خير و خيرخواهي

خير و خيرخواهي در دنيا سبب رستگاري انسان مي‏گردد و در آخرت نيز سبب سنگيني ميزان اعمال اوست؛ چنان‏كه شرّ، هم در دنيا سبب سبكي است و هم در آخرت مايه سبكي ميزان اعمال مي‏گردد. (6)

4. ذكر شريف «لا إله إلاّ الله»:

پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) در حديثي چند ويژگي براي ذكر «لا إله إلّا الله» بر مي‏شمارد: يكي اين كه اعمال  انسان بدون «لا إله إلاّ الله» پذيرفته نمي‏شود؛ زیرا اگر یگانگی خدا از عمل انسان گرفته شود آن عمل پوچ مي‏شود. دوم اين كه كلمه تقواست. سوم اين كه سبب سنگيني اعمال انسان در روز قيامت است. (7)

—————————–

(1) توحید شیخ صدوق، ص 268.

(2) بحار الانوار، جلد 7، صفحه 251.

(3) نهج الفصاحه، ص 476، ح 1542.

(4) نهج الفصاحه، ص 661، ح 2397.

(5) نور الثقلين، ج 5، ص 659، ح 7.

(6) نورالثقلين، ج 5، ص 659، ح 10.

(7) نورالثقلين، ج 5، ص 659، ح 12