- ریا
«ریا» یک رذیله اخلاقی است به این معنی که انسان، کاری را به انگیزۀ جلب توجه مردم انجام دهد. پس «ریا» انجام نیکی‌ها و ترک بدی‌هاست برای این که دیگران ببینند.
در اصطلاح ریا به معنای این است که انسان کار خوبی انجام دهد و قصدش تظاهر و نشان دادن به مردم باشد نه برای خدا، خواه این کار عبادی باشد مانند نماز و خواه غیرعبادی.
همان‌طور که در سوره ماعون، آیه 6 به افراد ریاکار اشاره شده است:
«الّذینَ هُم یَرَاءُون * همان کسانی که ریا می‌کنند.»
- سُمعه
«سُمعه» انجام نیکی‌ها و ترک بدی‌ها است تنها برای این که دیگران بشنوند. یعنی گفتن کارهای خوب خود برای دیگران.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌واله در سخنی ارزشمند به این صفت زشت، اشاره کرده‌اند:
«اگر کسی آموزش قرآن ببیند برای ریاکاری و سمعه تا با کم‌خردان جدال کند یا به دانشمندان فخر بفروشد یا با آن دنیا را طلب کند، خداوند متعال استخوان‌هایش را در قیامت در هم می‌شکند و در جهنم عذابی شدیدتر از عذاب او نیست.» (1)
در سوره انفال، آیه 47 ریا در رفتن به جنگ با دشمنان بیان شده است:
«وَ لاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ خَرَجُواْ مِن دِیَارِهِم بَطَرًا وَ رِئَاء النَّاسِ وَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّه * و مانند كسانى نباشيد كه از روى هوى پرستى و غرور و خودنمايى در برابر مردم، از سرزمين خود به (سوى ميدان بدر) بيرون آمدند و (مردم را) از راه خدا بازمىداشتند.»
خداوند در این آیه، غرور و ریا را از آفات قدرت در جبهه‌های جنگ به شمار می‌آورد.
اعمال ریاکارانه در قرآن در سوره بقره، آیه 264 نیز در قالب یک تشبیه آمده است:
« … فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِّمَّا کَسَبُواْ وَ اللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِین * [مثل ریاکار] همچون قطعه سنگى است كه بر آن، (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاك‌ها و بذرها را بشويد،) و آن را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند. آن‌ها از كارى كه انجام دادهاند، چيزى به دست نمىآورند و خداوند، جمعيت كافران را هدايت نمىكند.»
این آیه وجه شباهت ریاکار را به سنگی که قشر نازکی از خاک روی آن را پوشانده بیان می‌کند که نماد بی‌اثر و سست بودن عمل است. هم‌چنان که خاکی که روی سنگِ صاف قرار دارد با بارانی از بین رفته و نمی‌تواند اثر داشته باشد، ریاکاران نیز از اعمالشان هیچ‌گونه بهره‌ای نمی‌برند.
طبق روایتی از امام صادق علیه‌السلام ریا، شرک خفی است:
«هرگونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهدۀ مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خداست.» (2)
منظور از شرک، شرک خفی است که با ایمان منافات ندارد بلکه منافی کمالِ ایمان است.
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌واله در جایی درباره ریا در عبادت فرمود:
«هر کس نماز بخواند و ریا کند شرک ورزیده و هر که روزه بگیرد و ریا کند شرک ورزیده و هر که صدقه دهد و ریا کند شرک ورزیده است.» (3)
آن‌گاه آیه 110 از سوره کهف را تلاوت فرمود:
«فَمَنْ کانَ یَرجُو لِقاءَ رَبِه فَلْیَعْمَل عَمَلاً صَالِحاً و لا یُشْرِک بِعبادَةِ رَبِه أحَداً * پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد، و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند!.»
هدف انسان در عبادت باید کسب رضای الهی و انجام وظیفه، باشد. از این‌رو، عبادتی که از روی ریا، یا کسب وجهه و خوشایند مردم باشد یا انسان در آن انتظار ستایش از غیر خدا داشته باشد، شرک است. البته اگر هدف، خدا باشد و مردم متوجه کار خالصانه انسان شوند، اشکال ندارد. (4)
ریا در عبادت، علاوه بر آن‌که حرام است، موجب بطلان آن نیز می‌باشد. باید کوشید تا نیت خالص عبادت، به انگیزه‌های غیرخدایی آمیخته نشود.
خداوند، مشتری عمل‌های خالص و عبادت‌های ناب و پیراسته از ریا و خودنمایی و مردم‌فریبی است. ارزش عبادت هم به همان «خلوص» و دوری از ریا و تظاهر است.
این‌که کسی برای جلب توجه دیگران و برای این‌که او را آدم خوب و باخدا به شمار آورند عبادت کند، ریا و به اصطلاح روایات «شرک در عبادت» است. چنین عبادت‌هایی نه انسان را به خدا نزدیک می‌کند، نه در قیامت شایسته پاداش الهی است، بلکه گناهی مورد مؤاخذه است.
عبادت ریایی، پوچ و بی‌مغز است و نزد خداوند، قدر و قیمتی ندارد تا انسان به خاطر آن چشم داشت پاداش و بهشت داشته باشد.
آنان که عبادتشان در نهان به یک گونه است و در برابر چشم مردم به گونه‌ای دیگر، دچار این آفت و آسیب اخلاقی‌اند و از پرستش ریایی بهره‌ای نمی‌برند.
- ویژگی‌های ریاکاران
ریاکاران چند گروه‌اند:
1- ایمان به خدا و روز قیامت ندارند
مطابق با آیه 264، سوره بقره، افرادی که صدقه می‌دهند و به دنبالش منّت می‌گذارند و اذیّت می‌کنند به افراد ریاکار بی‌ایمان تشبیه شده‌اند که صدقاتشان باطل و بی‌اجر است: (5)
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِر * اى كسانى كه ايمان آوردهايد! بخشش‌هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مىكند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمىآورد.»
یعنی عمل شخص ریاکار از ابتدای عملش باطل است چون چنین شخصی اصلاً ایمان به خدا و روز جزا ندارد که از او کاری پذیرفته شود.
2- منافقان
همان‌طور که در سوره نساء، آیه 142، آمده ریاکاری از ویژگی‌های منافقان است:
«إِنَّ الْمُنَافِقِینَ … یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَ لاَ یَذْکُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِیلاً * منافقان… هنگامی که به نماز بر می‌خیزند با کسالت برمی‌خیزند و در برابر مردم ریا می‌کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی‌نمایند.»
3- تکذیب کنندگان روز جزا
همان‌طور که در سوره ماعون آمده است، ریاکاران روز قیامت را قبول ندارند:
«أرَأیتَ الَذی یُکَذِّبُ بِالدِین… الَذینَ هُم یُراؤُون * آیا کسی که روز جزا را پیوسته انکار می‌کند دیدی!؟… همان کسانی که ریا می‌کنند.»
- پیامدهای ریاکاری
با توجه به مطالبی که گفته شد، ریاکاری عواقب و پیامدهای بد دنیوی و اخروی فراوانی دارد:
– باطل شدن انفاق
در سوره بقره، آیه 264 می‌خوانیم:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِر * اى كسانى كه ايمان آوردهايد! بخشش‌هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مىكند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمىآورد.»
– محرومیّت از محبّت خدا
طبق آیات 36-38 سوره نساء، ریاکار محروم از محبت خدا می‌شود:
« …إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ مَن کَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا…و َالَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ… * خداوند کسی را که متکبر و فخر فروش است دوست نمی‌دارد… و آن‌ها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند…»
– همدمی با شیطان
طبق آیه 38 سوره نساء، هم‌نشینی با شیطان عاقبت ریاکار است:
«وَ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النَّاسِ وَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ وَ مَن یَکُنِ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِینًا فَسَاء قِرِینًا * و آن‌ها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می‌کنند و ایمان به خدا و روز باز پسین ندارند (چرا که شیطان، رفیق و همنشین آن‌هاست) و کسی که شیطان قرین او باشد، بد همنشین و قرینی است.»
- درمان ریاکاری و سُمعه
از آنجا که ریا می‌تواند ریشه‌های گوناگونی داشته باشد، در گام اول برای درمان این صفت اخلاقی بد، باید ریشه‌ها را شناخت و خشکاند. گاهی ریشه ریا و سمعه؛ حبّ دست‌یابی به مقام یا پست است و شخص برای رسیدن به آن سعی در خوب جلوه دادن خود می‌کند. گاهی منشأ آن حبّ مدح شدن از طرف مردم است. گاهی طمع به آن‌چه در دست مردم است سبب ریا می‌شود. گاهی بزرگ بودن مردم در نظر شخص علّت ریا است و گاهی شخص نسبت به علم الهی به احوال و امور، سبب ریا و سمعه می‌شود.
فرد ریاکار برای درمان ریاکاری خود، می‌تواند عباداتش را پنهانی انجام دهد و نفس خود را راضی کند که خدا اعمال او را می‌بیند پس کافی است.
آشنایی با زندگی اولیا و کارهای خالصانه آن‌ها می‌تواند در این زمینه مشوق دوری از ریا باشد.
————
1- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 293.
2- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 718.
3- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 69، ص 282.
4- تفسير الصافي، ج 3، ص 269.
5- ترجمه الميزان، ج 2، ص 597.
