- عدالت بین فرزندان
پدر و مادری که دارای دو یا چند فرزند هستند، لازم است عدالت و مساوات را بین آنان برقرار کنند. که به فرموده قرآن کریم در سوره مائده، آیه 42:
«انّ الله یُحِبّ المُقسِطین * خداوند عدالت‌پیشگان را دوست می‌دارد.»
برقراری عدالت بین فرزندان و عدم تبعیض از سوی پدر و مادر می‌تواند باعث آرامش و دلگرمی بیشتر خواهران و برادران باشد تا آنها به جای سرکوب و کینه نسبت به یکدیگر و رقابت‌های نابه‌جا رفتار سنجیده‌تری با یکدیگر داشته باشند.
امام صادق علیه‌السلام در این‌باره می‌فرمایند:
«عدالت، گواراتر است از آبی که به تشنه‌ای برسد؛ و چه‌قدر عدالت، گشایش ایجاد می‌کند اگر بدان رفتار شود، گرچه اندک باشد!» (2)
بنابراین از مهم‌ترین وظایف والدین، یکسان‌نگری در برابر اولاد است. آنها باید همه فرزندان خود را مشمول مهر و رحمت خویش قرار دهند. در این زمینه امام صادق علیه‌السلام به ماجرای حضرت یوسف و برادرانش اشاره می‌کنند و می‌فرمایند:
«خداوند متعال این سوره را جز برای عبرت نازل نکرده است. که بعضی از ما بر بعضی دیگر حسد نورزند. چنان‌که برادران یوسف بر او حسادت و ستم کردند. خداوند این حکایت را برای پیروان و شیفتگان ما رحمت و برای دشمنان آشکار ما محبت قرار داد.» (3)
البته گاهی با وجود همه تلاش‌های والدین برای رفتار با فرزندان بر اساس عدالت، در خانواده‌ها، رقابت میان خواهرها و برادرها وجود دارد. دعواهایی که به ظاهر بر سر امتیازی ویژه، پول یا درخواست‌های متفاوت در می‌گیرد، در واقع دعوا به دلیل نارضایتی از تبعیضی آگاهانه برپا می‌شود، بنابراین والدین باید همیشه مراقب رفتار خود باشند، حتی در بوسیدن فرزندان چنان‌که وقتی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مردی را دید که از دو فرزند خود، یکی را بوسید و دیگری را نبوسید، با لحنی اعتراض‌آمیز به او فرمود:
«چرا میان آن دو، به عدالت رفتار نکردی!؟» (4)
اگرچه این حساسیت در همه دوران زندگی افراد وجود دارد، اما فرزند در سنین نوجوانی به شیوه‌هایی که پدر و مادر، انرژی، وقت، علایق و توجه خود را بیان و تقسیم می‌کند، بسیار توجه می‌کند.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به فردی که به یکی از فرزندان خود چیزی داده بود، فرمودند: «آیا به همه فرزندانت مثل آن را می‌دهی؟
گفت: نه!
پس فرمود: از خدا بترسید و میان فرزندان خود به عدالت رفتار کنید.» (5)
امام رضا علیه‌السلام نیز در پاسخ کسی که درباره موضوع تبعیض والدین در عطا و بخشش به فرزندان خود، پرسش کرده بود، فرمودند:
«آدمی، بعضی از فرزندان خود را بیشتر دوست دارد و به او هدیه‌ای می‌دهد ولی دختران و پسران، در این باره تفاوتی ندارند و باید به گونه‌ای مساوی با آنان برخورد شود. اینان در آن‌چه خدا نازل کرده، سهیم‌اند.» (6)
پیامبر معتقد بودند دختران به دلیل حساس بودنشان همواره در این امر اولویت دارند، بنابراین همیشه به اطرافیان سفارش می‌کردند:
«در عطیه و بخشش، مساوات را میان فرزندان رعایت کنید و اگر تصمیم دارید بعضی را برتری دهید، دختران را مقدم بدارید.» (7)
و نیز می‌فرمودند:
«چون دختران، در زندگی والدین خود، حسنه الهی و پسران، نعمت خداوند به شمار می‌روند، آدمی در برابر حسنات، پاداش دریافت می‌دارد، ولی در مقابل نعمت‌ها باید حساب پس بدهد.» (8)
از نتایج سوء تبعیض و بی‌عدالتی میتوان به این موارد اشاره کرد:
– گاهی فرزندی که نسبت به او «بی‌مهری» شده، به والدین خود بدبین می‌شود و کینه آنان را به دل گرفته، اعمال آنان را حمل بر دشمنی می‌کند.
– رابطه فرزندان، تیره می‌شود و کودکی که به او «بی‌مهری» شده، کینه دیگری را که به او «پر مهری» شده، به دل می‌گیرد و نسبت به او حسادت ورزیده و در هر فرصتی که بتواند، او را اذیت می‌کند. این کینه‌توزی و تیرگی روابط، گاهی به دوران بزرگ‌سالی نیز کشیده می‌شود.
– فرزندی که به او «بی‌مهری» شده، عقده‌ای می‌شود و احساس خودکم‌بینی و حقارت کرده، تا جایی که ممکن است، خود را موجودی ناقص و بی‌ارزش فرض کند.
– فرزندی که به او «پر مهری» شده، لوس، از خود راضی و مستبد، بار می‌آید و حس سلطه‌جویی و خودبزرگ‌بینی افراطی، در او بارور می‌گردد.
– فرزندان، بی‌عدالتی را عملاً از والدین خود فرا می‌گیرند و درباره دیگران، به کار می‌برند.
بنابراین وقتی کودک یا نوجوان از تبعیض شکایت می‌کند، لازم است برای ارزیابی احساسات واقعی او، وقت صرف شود. اگرچه گاهی رقابت میان خواهرها و برادرها و مقایسه شدن آنان با یکدیگر اجتناب‌ناپذیر است. اما باید مطمئن شد که آگاهانه جوّی از رقابت در خانه به وجود نیاید. گاهی اوقات روش‌های به ظاهر بی‌زیان برای انجام دادن بعضی از کارها ممکن است آثار جانبی زیانباری داشته باشند که ما تصور آن را هم نکرده‌ایم. برای مثال، تشویق کودکان به رقابت با یکدیگر برای تمام کردن کارها یا تکالیف می‌تواند آماده کردن زمینه‌کشمکش‌ها باشد. مفاهیم پیروزی، شکست، چه کسی اول می‌شود، چه کسی آخر می‌شود، به زمین ورزش تعلق دارد نه خانه. ما می‌خواهیم خواهر و برادرها، رفتار و مهارت‌هایشان را ارزیابی و خود را با خودشان مقایسه کنند، نه با یکدیگر.
یکی از کارهایی که موجب می‌شود کودک احساس نکند مورد تبعیض واقع شده، این است که پدر یا مادر وقت خود را به طور جداگانه با یکی از فرزندان بگذراند. به طور مثال پدر و مادری که دختر پانزده ساله و پسر هیجده ساله‌ای دارند، این پدر و مادر هر یک جداگانه به طور منظم ساعاتی را با یکی از بچه‌ها در خارج از منزل می‌گذرانند؛ برای مثال به منظور خوردن بستنی یا خوردن تنقلات. این برنامه به آنان فرصت می‌دهد زمانی را با هم تنها باشند و بدون حواس‌پرتی و رقابت اجباری اعضای خانه با یکدیگر گفت‌وگو کنند. به این ترتیب، پدر و مادر می‌فهمند در ذهن کودک و نوجوانشان چه می‌گذرد، در مدرسه، در محله با همسایه، در خانه چه روی می‌دهد؛ و فرزند موفق می‌شود یکی از والدها را، هر چند کوتاه ولی تمام وقت، تنها برای خود داشته باشد. چنین گفت‌وگویی، دور از سروصدا و شلوغی خانه، بسیار اهمیت دارد؛ زیرا زمینه را برای گفت‌وگوی آزادانه فرزند با پدر و مادر هموار می‌کند. این پدر و مادر همچنین این پیام مهم را به روشنی به هر یک از فرزندان خود می‌دهند: «تو برای ما مهم هستی و ما به احساس تو اهمیت می‌دهیم.»
——————————–
2- الكافي (ط – دارالحديث)، ج3، ص 375 .
3- تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 408.
4- من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 483.
5- الحیاة، ترجمه احمد آرام، ج 6، ص 613.
6- کافی (ط – دارالحدیث)، ج 11، ص 452.
7- نهج الفصاحة، ص 519.
8- وسائل الشيعة، ج 21، ص 365.
