- روش محبت
هيچ روشى چون روش محبت در تربيت آدمى مؤثر نيست و مفيدترين روشهاى تربيت به نيروى محبت كارآيى پيدا مى كنند. نيروى محبت از نظر تربيتى نيرويى عظيم و كارساز است و بهترين تربيت آن است كه بدين روش تحقق يابد. خداى سبحان پيامبر گرامى اش را به روش محبت آراسته بود و آن حضرت با چنين روشى در تربيت مردمان توفيق يافت .
«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فىِ الْأَمْر * پس به لطف و رحمت الهى با آنان نرمخو و پرمهر شدى، و اگر تندخو و سخت دل بودى، هر آينه از پيرامونت پراكنده مى شدند. پس از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه. و در كارها، با آنان مشورت كن. سوره آل عمران آیه 159».
- سنت محبت
هستى به رحمت و محبت وجود يافته است و بر اين مبنا تربيت مى يابد. وجود مظهر رحمت حق است و هر موجودى به سبب رحمت رحيميه حق به كمال شايسته خود مى رسد. خداوند در سرشت هر موجودى عشق ذاتى سير به سوى كمال خود را ايجاد كرده است و روش محبت در تربيت بر اين حقيقت وجودى استوار است.
«وَ رَحْمَتىِ وَسِعَتْ كُلَّ شىَء * و رحمت من همه چيز را فراگرفته است. سوره اعراف آیه 156».
خداى رحمان درباره خود فرموده است:
«كَتَبَ عَلىَ نَفْسِهِ الرَّحْمَة * پروردگارتان مهر و رحمت را بر خود مقرر كرده است. سوره انعام آیه 13».
جهان آفرينش بر اساس حكومت و محبت سامان يافته است و بدان كمال مى يابد؛ و پيامبر اكرم (ص) جلوه تام رحمت و محبت الهى روش تربيتش بر رحمت و محبت استوار بود. خداى متعال آن حضرت را چنين معرفى مى كند:
«وَ مَا أَرْسَلْنَكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِين * و ما تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم. سوره انبیاء آیه 107».
رسول خدا (ص) مردمان را با محبت از رذايل دور ساخت و به فضايل آراست. از على (ع) نقل شده است كه از رسول خدا (ص) درباره روش و سنت آن حضرت پرسيدم، فرمود:
«محبت بنياد و اساس (روش و سنت) من است». (1)
پيامبر اكرم (ص) با روش محبت توانست سرسخت ترين مردمان را متحول و منقلب سازد و به صفات الهى متصف نمايد. انس بن مالك در توصيف آن حضرت چنين گفته است:
«رسول خدا (ص) بيشترين لطف و محبت را به مردم داشت». (2)
- نقش محبت در تربيت
انسان به فطرت خود نيازمند محبت است و با هيچ چيز چون محبت نمىتوان آدمى را متحول ساخت و او را به سوى كمال سير داد. محبت سرمنشاء تربيت نفسها و نرم شدن دلهاى سخت است، زيرا با هيچ چيز ديگر مانند محبت نمى توان در دل آدميان راه برد و دل ايشان را به دست آورد و آنان را از سركشى و نادرستى و پليدى باز داشت و به بندگى و راستى و درستى واداشت. به بيان استاد شهيد مرتضى مطهرى:
تأثير نيروى محبت و ارادت در زايل كردن رذايل اخلاقى از دل از قبيل تأثير مواد شيميايى بر روى فلزات است، مثلا يك كليشه ساز با تيزاب اطراف حروف را از بين مى برد نه با ناخن و يا سر چاقو و يا چيزى از اين قبيل. اما تأثير نيروى عقل در اصلاح مفاسد اخلاقى مانند كار كسى است كه بخواهد ذرات آهن را از خاك با دست جدا كند، چقدر رنج و زحمت دارد؟ اگر يك آهن رباى قوى در دست داشته باشد ممكن است با يك گردش همه آنها را جدا كند. نيروى ارادت و محبت مانند آهن ربا صفات رذيله را جمع مى كند و دور مى ريزد. به عقيده اهل عرفان، محبت و ارادت پاكان همچون دستگاه خودكارى، خود به خود رذايل را جمع مى كند و بيرون مى ريزد. حالت مجذوبيت اگر جا بيفتد از بهترين حالات است و اين است كه تصفيه گر و نبوغ بخش است.
آرى آنان كه اين راه را رفته اند، اصلاح اخلاق را از نيروى محبت مى خواهند و به قدرت عشق و ارادت تكيه مى كنند. تجربه نشان داده است كه آن اندازه كه مصاحبت نيكان و ارادت و محبت آنان در روح مؤثر افتاده است، خواندن صدها جلد كتاب اخلاقى مؤثر نبوده است. (3)
خودى آدمى و هويت انسانى او با محبت شكوفا مى شود، زيرا محبت گوهر وجود آدمى را جلا مى دهد و زنگارهاى آن را مى زدايد و چون اكسيرى انسان را متحول مى سازد و به انسان شور و شوق زندگى، و قوت پايندگى مى بخشد، و به زندگى معنا مى دهد.
محبت عاملى مهم در سلامت روحى و اعتدال روانى انسان است. استوارى شخصيت و سلامت رفتار آدمى تا اندازه اى زياد به محبتى بستگى دارد كه در زندگى مى بيند. محيط خانوادگى آكنده از محبت، سبب تلطيف عواطف و رشد فضايل در افراد مى شود؛ و كسانى كه در محيطى با محبت پرورش مى يابند، به ارجمندى مى رسند و مى آموزند ديگران را دوست بدارند و در اجتماع رفتارى انسانى داشته باشند. با گرماى محبت است كه زندگى معنا مى يابد و استعدادهاى انسان شعله مى كشد و انگيزه تلاش و خلاقيت فراهم مى شود.
- محبت به كودكان
انسان در مراحل اوليه زندگى و سالهاى نخستين به محبتى بيشتر نياز دارد و تأثير روش محبت در سازمان دادن به شخصيت كودك از هر روش ديگرى مؤثرتر است. پيامبر اكرم (ص) در اين باره چنين سفارش كرده اند:
«كودكان را دوست بداريد و به ايشان مهر ورزيد و چون به آنان وعده اى داديد، به وعده خود وفا كنيد». (4)
بهترين وسيله براى رشد شخصيت و تلطيف عواطف محبت است و خداوند بندگانش را به ابراز محبت تشويق كرده است. از امام صادق (ع) روايت شده است كه فرمود:
«خداوند به خاطر محبت انسان به فرزندش به او رحمت مى كند». (5)
اين محبت بايد در همه وجوه جلوه داشته باشد، چنانكه امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:
«هركه فرزندش را ببوسد، خداى بزرگ در نامه عملش حسنهاى برايش ثبت كند، و هر كه فرزندش را شاد كند، خداوند او را در روز قيامت شاد نمايد». (6)
پيامبر اكرم (ص) چنان بر روابط محبت آميز و ابراز محبتهاى راستين تأكيد داشت كه فرمود:
«فرزندان خود را بسيار ببوسيد كه با هر بوسيدن برايتان در بهشت مقام و مرتبتى فراهم مى شود». (7)
آنان كه كودكان را از محبت خود محروم مى كنند. از حقيقت انسانى بى بهره اند و فقط ظاهرى از انسان دارند. از امام صادق (ع) روايت شده است كه فرمود: مردى نزد پيامبر (ص) آمد و عرض كرد: من هرگز كودكى را نبوسيده ام. پيامبر(ص) فرمود:
«اين شخص از نظر من اهل آتش جهنم و عذاب است». (8)
همچنين نقل كرده اند كه رسول خد ا (ص) حسن و حسين عليهماالسلام را بوسيد. اقرع بن حابس كه شاهد مهر و محبت پيامبر به فرزندانش بود، گفت:
من ده فرزند دارم و هرگز هيچ يك از آنان را نبوسيده ام! پس رسول خدا (ص) فرمود:
«كسى كه رحمت و محبت نكند مورد رحمت و محبت قرار نمى گيرد». (9)
البته بايد توجه داشت كه روشهاى تربيت بايد تابع اصول تربيت باشد و آنها را زير پا نگذارد؛ و روش محبت زمانى مفيد و كارساز خواهد بوده از اعتدال خارج نگردد و به افراط و تفريط كشيده نشود. از امام باقر (ع) چنين نقل شده است:
«بدترين پدران كسى است كه نيكى او را به زياده روى (در محبت) وادارد؛ و بدترين فرزندان كسى است كه كوتاهى كردن در انجام دادن وظايف او را به نافرمانى و ناراضى كردن والدين بكشاند». (10)
كمبود محبت و زياده روى در ابراز محبت كودكان را از اعتدال به در مىبرد و آنان را به سوى ناتوانى و ناسالمى، و خوارى و پستى، و ناهنجاريهاى رفتارى سوق مىدهد.
محبتى كه جان و تن انسان را شكوفا مىكند، محبتى است معتدل و راستين و به دور تكلف و تصنع و متناسب با سن و سال، و وضع و حال كودك. چنين محبتى نبايد به تبعيض آلوده شود، زيرا تبعيض در محبت ميان فرزندان مانند آن است كه نسبت به برخى فرزندان افراط و نسبت به برخى تفريط در محبت شده باشد. نقل كرده اند كه مردى در حضور پيامبر يكى از دو فرزندش را بوسيد و به ديگرى اعتنايى نكرد. پيامبر از اين عمل ناراحت شد و فرمود:
«چرا با فرزندان خود به مساوات رفتار نكردى؟». (11)
رسول خدا (ص) تأكيد داشت كه روشهاى تربيت به درستى جارى شود. روايت شده است كه آن حضرت مى فرمود:
«ميان فرزندانتان به عدالت و مساوات رفتار كنيد، چنانكه دوست داريد ميان شما در نيكى و لطف و محبت به مساوات و عدالت رفتار شود». (12)
- محبت و اطاعت
اهميت روش محبت در تربيت از اين روست كه محبت اطاعت آور است و سبب همسانى و همراهى مى شود. رسول خدا (ص) فرموده اند:
«انسان با كسى همراه است كه او را دوست مى دارد». (13)
ميان محبت و اطاعت رابطه همراهی وجود دارد؛ با ظهور محبت، اطاعت و همرنگى پيدا مى شود و محب به محبوب تأسى مى كند. صفوان بن قدامه گويد: از مكه به مدينه هجرت كردم و نزد پيامبر رفتم و عرض كردم: اى رسول خدا، دستتان را بياوريد تا با شما بيعت كنم. پس حضرت دست خود را پيش آورد. گفتم: اى رسول خدا، من شما را دوست دارم. فرمود:
«انسان با كسى همراه است كه او را دوست مى دارد.» (14)
محبت هر كه در دل آدمى نشيند، انسان مطيع و پيرو او مى شود و از خواست او سرپيچى نمى كند. روايت شده است كه امام صادق (ع) فرمود:
«خدا را دوست ندارد كسى كه او را نافرمانى كند».
آن گاه به شعر زير تمثل كرد:
خدا را نافرمانى مى كنى و اظهار دوستى او را مى كنى؟ به جانب سوگند كه اين رفتارى شگفت است.
اگر دوستى ات راستين بود اطاعتش مى كردى، زيرا دوستدار، مطيع كسى است كه او را دوست مى دارد. (15)
همين اطاعت است كه مشابهت و مشاكلت مى آورد و محب تلاش مىكند كه به صفات محبوب متصف شود. دوستى پيامبر و اوصياى آن حضرت بهترين راه تربيت و كوتاهترين راه اصلاح و تهذيب است ؛ و از همين روست كه پيامبر اكرم (ص) جز دوستى و مودت اهل بيتش را نخواسته است. اين محبت بهترين روش در تربيت امت آن حضرت است، زيرا عين اطاعت آنان و تأسى به راه و رسم ايشان است.
«قُل لَّا أَسَلئُكمُ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فىِ الْقُرْبى * بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم مگر دوستى نزديكانم. سوره شوری آیه 23».
محبت به اهل بيت و پذيرش ولايت آنان بهترين روش براى تربيت و كوتاه ترين راه براى كسب سعادت است كه سودش براى خود ايشان است.
«قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُم * بگو: پاداشى كه از شما درخواست كردم چيزى است كه سودش عايد خود شماست. سوره سبأ آیه 47».
دوستى و مودت اهل بيت و پذيرش ولايت ايشان چيزى است كه راه انسانها را به سوى خدا هموار مى سازد و سبب اتصاف به صفات الهى مى شود.
« قُلْ مَا أَسْئلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاءَ أَن يَتَّخِذَ إِلىَ رَبِّهِ سَبِيلا * بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمىكنم، مگر كسى كه بخواهد راهى بسوى پروردگارش برگزيند. سوره فرقان آیه 57».
بنابراين خردمندترين مربيان راه محبت حقيقى را مىگشايد و از اين راه مردمان را به سوى حق راهنمای مىکند كه پيامبر اكرم (ص) فرموده است:
«رأس عقل، پس از ايمان به خدا، جلب كردن محبت مردم است». (16)
———————
(1) الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج 1، ص 187.
(2) دلائل النبوه ج 1، ص 182.
(3) جاذبه و دافعه علی (ع)، ص 71.
(4) کافی، ج 6، ص 49.
(5) همان، ص 50.
(6) همان.
(7) وسائل الشیعه، ج 15، ص 202.
(8) همان.
(9) همان، ص 203.
(10) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 320.
(11) مکارم الاخلاق، ص 220.
(12) همان.
(13) امالی طوسی، ج 2، ص 234.
(14) الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج 2، ص 565.
(15) سفینه البحار، ج 1، ص 199.
(16) مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج 8، ص 24.
