- روش عبرت‌آموزی
مقصود از این روش آن است که انسان با حضور در کنار امور و حوادث، با مشاهده دقیق و نظر کردن در آن‌ها تغییری درونی برایش حاصل شود که در نتیجه این حالتِ انفعال نفسانی، آماده پذیرش پیام و محتوای موجود در ژرفای آن حادثه گردد.
مشاهده عینی و از نزدیک، تأثیری در انسان دارد که شنیدن و گزارش دیگران چنان اثری ندارد. چون اولاً مشاهدات، پذیرفتنی‌تر است؛ برخلاف شنیده‌ها که غالباً قابل تشکیک است. یکی از یقینیات در برهان منطقی، مشاهدات یا محسوسات است.
ثانیاً توجه به پدیده‌ای با جزئیات آن، مطابق با قالب‌ها و ساختارهای شناختی و عاطفی بیننده، موجب می‌گردد آن واقعه بهتر درونی‌سازی شود و به ساختار روانی انسان راه یابد. البته گاهی گزارش‌های تاریخی یا داستانی در اثر قدرت هنری گزارشگر چنان دقیق است که گویا شنونده یا خواننده حضور خود را در کنار حادثه احساس می‌کند. در هنرهای نمایشی مثل فیلم و تئاتر چنین تجسمی امکان می‌یابد.
در قرآن و روایات روش عبرت‌آموزی، فراوان به کار گرفته شده است. راه‌های عبرت‌آموزی عبارت‌اند از:
- الف. مشاهده آثار گذشتگان
تاریخ، سرشار از وجود کسانی است که بار خطایی را به دوش گرفته و در مسیری ناصواب پیش رفته‌اند. تأمل در آثار به جای مانده از گذشتگان، ما را متقاعد می‌کند که برای کناره گرفتن از هر خطایی، لازم نیست حتماً خود، به تجربه بنشینیم و کیفر ببینیم. بناهای تاریخی، موزه‌ها، خرابه‌ها، و دفینه‌ها و… نشانه انسان‌هایی است که آن‌ها را به وجود آورده‌اند. قرآن کریم در سوره غافر، آیه 21، ما را دعوت به سیر و سفر در آن‌ها و تجربه‌آموزی از پیشینیان می‌کند:
«أَ وَ لَمْ يَسِيرُواْ فىِ الْأَرْضِ فَيَنظُرُواْ كَيْفَ كاَنَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ كاَنُواْ مِن قَبْلِهِمْ كاَنُواْ هُمْ أَشَدَّ مِنهُمْ قُوَّةً وَ ءَاثَارًا فىِ الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبهِمْ وَ مَا كاَنَ لَهُم مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ * آيا آن‌ها روى زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بود؟! آن‌ها در قدرت و ايجاد آثار مهم در زمين از اين‌ها برتر بودند ولى خداوند ايشان را به گناهانشان گرفت و در برابر عذاب او مدافعى نداشتند!».
حضرت علی علیه السلام در این زمینه میفرمایند:
«وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْقُرُونِ السَّالِفَةِ لَعِبْرَةً أَيْنَ الْعَمَالِقَةُ وَ أَبْنَاءُ الْعَمَالِقَةِ أَيْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَ أَبْنَاءُ الْفَرَاعِنَةِ أَيْنَ أَصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ الَّذِينَ قَتَلُوا النَّبِيِّينَ وَ أَطْفَئُوا سُنَنَ الْمُرْسَلِينَ وَ أَحْيَوْا سُنَنَ الْجَبَّارِينَ… * برای شما در سرنوشت امت‌های گذشته، عبرت‌ها است. عمالقه و فرزندانشان کجایند؟ فراعنه و اخلافشان کجا هستند؟ اصحاب رس که پیامبران را کشتند و سنت‌های آنان را پایمال نمودند و رسوم زورگویان را بر پا کردند، کجایند؟…». (1)
خداوند متعال نیز در قرآن سوره یونس، آیه 92 خطاب به فرعون می‌فرماید:
«فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ ءَايَةً وَ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَايَاتِنَا لَغَافِلُون * ولى امروز، بدنت را (از آب) نجات مىدهيم، تا عبرتى براى آيندگان باشى! و بسيارى از مردم، از آيات ما غافلند!».
زیارت قبور و تأمل در حالات کسانی که روی زمین گردنکشی‌ها می‌کردند و اکنون بدون حرکت و در کمال خواری و مذلت در خاک جای گرفته‌اند، انسان را آرام بلکه رام می‌کند؛ تکبرها و سرکشیها را به فروتنی بدل می‌نماید و به آدمی این فرصت را می‌دهد که خود را دریابد و در عاقبت خود بیندیشد.
امام علی علیه‌السلام پس از تلاوت آیات شریفه1-2 سوره تکاثر: «أَلْهَئكُمُ التَّكاَثُرُ * حَتىَ زُرْتم الْمَقَابِرَ * مسابقه و مفاخره در داشتن مال و نفرات بيشتر شما را از سعادت واقعيتان به خود مشغول كرد * تا آنجا كه براى شمردن نياكان خود به قبرستان رفتيد»، فرمود:
«آیا به محل فرو افتادن پدرانشان افتخار می‌کنند؟ هر آینه اگر این‌ها عبرت‌آموز باشد سزاوارتر از افتخار به آن‌هاست. اگرچه آثار آنان بینا نیست و داستان زندگی‌شان به پایان رسیده، چشمان بینای عبرت‌آموز امّا به آنان نظر دارد و گوش‌های شنوای خردمندان نداها را فرا می‌گیرد و با غیر زبان با ما سخن می‌گویند». (2)
- ب. نظر به طبیعت و موجودات
سیر و سیاحت در زمین انسان را با شگفتی‌های آفرینش مواجه می‌سازد. همان‌گونه که در سوره عنکبوت، آیه 20 سفارش شده است:
«قُلْ سِيرُواْ فىِ الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الاْخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلىَ كُلّ شىْءٍ قَدِيرٌ * بگو: در زمين بگرديد و بنگريد خداوند چگونه آفرينش را آغاز كرده است؟ سپس خداوند (به همين گونه) جهان آخرت را ايجاد مىكند يقيناً خدا بر هر چيز توانا است!».
قرآن، عبرت‌آموزی از موجودات در طبیعت را مورد توجه قرار داده است؛ آن‌گونه که در سوره نحل، آیات 66 و 67 مشاهده می‌شود:
«وَ إِنَّ لَكمْ فىِ الْأَنْعَامِ لَعِبرَةً نُّسْقِيكمُ مِّمَّا فىِ بُطُونِهِ مِن بَينْ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَائغًا لِّلشَّارِبِينَ * وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاَيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ * در وجود چهارپایان، برای شما درس‌های عبرتی است: از درون شکم آن‌ها، از میان غذاهای هضم شده و خون، شیر خالص و گوارا به شما می‌نوشانیم؛ و از میوه های درخت نخل و انگور، روزی خوب و پاکیزه می‌گیرید. در این، نشانه روشنی است برای آنان که اندیشه می‌کنند».
و یا در سوره نور، آیه 44 آمده است:
«يُقَلِّبُ اللَّهُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فىِ ذَلِكَ لَعِبرَةً لّأُوْلىِ الْأَبْصَارِ * خداوند، شب و روز را دگرگون می‌سازد. در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت».
سرچشمه بسیاری از پلیدی‌ها و نابسامانی‌های اخلاقی «خودمیان‌بینی» و «خودبرتربینی» است.
از این رو یکی از اهداف تربیت اخلاقی، فاصله گرفتن از خودبینی است. توجه به عظمت عالم و شگفتی‌های آن، انسان را از خود بیرون می‌آورد و آماده پذیرش مکارم اخلاقی می‌گرداند.
- ج. توجه به حوادث و رویدادهای فعلی
ما در زمان خود زندگی می‌کنیم و می‌توانیم پیش از آنکه حوادث و رویدادها در دل تاریخ مدفون شوند، از آن‌ها عبرت بگیریم.
حضرت امیر مؤمنان علیه‌السلام می‌فرماید:
«ذِمَّتِي بِمَا أَقُولُ رَهِينَةٌ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ إِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمَّا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْمَثُلَاتِ حَجَزَتْهُ التَّقْوَى عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهَات * من در گرو آنچه می‌گویم، هستم و خود ضامن آنم. هر کس از پیش‌آمدهای ناگوار روزگار عبرت آموخت، به هنگام قرار گرفتن در شُبهات، تقوا وی را حفظ خواهد کرد». (3)
نگاهی کوتاه به پیرامون خود و نظاره رویدادهای مختلف که گاهی حجاب معاصرت و همزمانی ما را از آن‌ها غافل می‌کند، به سادگی صعود و سقوط افراد و شخصیت‌ها و عزت و ذلت ظاهری آنان را در گردش روزگار به ما نشان می‌دهد. مکافات عمل و حکمت‌های پنهان پشت پرده در مسیر حوادث، به غایت پندآموز خواهد بود و این تجارب عینی می‌توانند ذخایر پر ارزشی از عبرت باشند.
در شیوه تربیتی قرآن و روایاتی که عبرت آموزی را توصیه می‌کنند، دو نکته قابل توجه است:
نخست آنکه عبرت آموزی، مستلزم داشتن چشمی بینا، (4) عقلی ژرف نگر و درون یاب (5) و دلی بیدار (6) است. به همین جهت این روش پس از روش پرورش نیروی عقلانی، ذکر گردید؛ یعنی معمولاً بدون نظر عمیق عقلانی، عبرت آموزی ممکن نیست؛ از این رو امیرمؤمنان مکرر می‌فرمود: «چقدر عبرت‌ها فراوان و عبرت گیران اندک اند». (7)
—————–
(1) نهج البلاغه، خطبه 182.
(2) بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 75، ص 403.
(3) نهج البلاغه، خطبه 16.
(4) «إِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ»؛ سوره آل عمران، آیه 13.
(5) لَقَدْ كاَنَ فىِ قَصَصِهِمْ عِبرَةٌ لّأُوْلىِ الْأَلْبَابِ»؛ سوره یوسف، آیه 111.
(6) «إِنَّ فىِ ذَالِكَ لَعِبرَةً لِّمَن يخْشىَ»؛ سوره نازعات، آیه 26.
(7) نهج البلاغه، خطبه 297.
