- رجا و امید به خدا
انتظار برای یک امر دوست‌داشتنی، همراه با انبساط و شادی در دل را امیدواری گویند.
به عبارت دیگر؛ «امیدواری» یا «رجا» یعنی احساس راحتی قلب در نتیجه انتظار تحقق امری که محبوب و خوشایند است؛ البته در صورتی که اکثر اسباب و موجبات آن امر محبوب، فراهم باشد، ولی هر گاه اسباب آن معلوم نباشد، به چنین انتظاری «تمنّی» و «آرزو» گفته می‌شود. اگر اسباب و علل پیدایش امری فراهم نبود ولی شخص، همچنان انتظار تحقق آن را دارد، به چنین انتظاری «غرور» و «حماقت» می‌گویند.
فرق بین آرزو و امید این است که: آرزو همراه با کسالت است و فرد آرزومند برای رسیدن به هدف جدیّت ندارد. آرزو معمولاً متعلّق به امور محال و نشدنی است بر خلاف امید و رجاء که برای موضوعات شدنی به کار برده می‌شود.
امید به خدا یعنی انتظار رحمت الهی و اعتماد و اعتقاد به رحمت واسعه او.
امیدواری یکی از راه‌های معالجه روح و از صفات برجسته اولیاء خدا می‌باشد.
امیدواری موجب تحرّک و نشاط و شیرینی حیات است و سرمایه عبادت و بندگی می‌باشد.
گاهی امید، انسان را به مقام شکر می‌رساند و خداوند متعال به مقدار خوش‌بینی بندگان به او، به ایشان عنایت می‌کند.
اقسام امید
در یک دسته‌بندی می‌توان امید را دو گروه دانست:
الف) امیدواری در امور معنوی و آخرتی
ب) امیدواری در امور مادی و دنیایی.
در دسته‌بندی دیگر امید به دو بخش:
الف) امید کاذب و دروغین
ب) امید صادق و واقعی،
تقسیم می‌گردد.
در نوع دیگری از دسته‌بندی، امیدواری یعنی:
الف) امید به خدا
ب) امید به مردم.
در قرآن و روایات، امید به رحمت خداوند و سرانجام نیکو، از جهات مختلف مورد تأکید و ترغیب واقع شده است.
خداوند به رسول اکرم صلّیاللهعلیهوآله می‌فرماید:
«پس كسانى كه اعمالى به خاطر ثواب من انجام مي‌دهند، نبايد به آن اعمال تكيه كنند، زيرا آن‌ها هر چه كوشش كنند و خود را به زحمت افكنند و عمر خود را در راه عبادتم بسپرند، باز مقصر میباشند و با عبادت خود به حقيقت عبادتم نمیرسند، نسبت به كرامت و نعمت بهشت و درجات عالى كه در جوارم طلب مي‌كنند. ولى تنها بايد به رحمتم اعتماد كنند و به فضلم شادمان باشند و با حسن ظن و امید به من مطمئن باشند، در آن هنگام رحمتم دستگيرشان شود و رضوانم به آن‌ها برسد و آمرزشم بر آن‌ها لباس گذشت پوشد، همانا منم خداى رحمان و رحيم و بدان ناميده و منسوب شدهام. (اسم رحمان و رحيم روى خود گذاشتهام).» (1)
در قرآن و روایات آمده است که فرشتگان و انبیای الهی دائماً از خداوند برای مؤمنان درخواست گذشت و مغفرت می‌کنند و این خود موجب امیدواری به رحمت الهی می‌گردد. در قرآن سوره شوری، آیه 5 آمده است:
«وَ الْمَلائِکَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ * فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می‌گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می‌طلبند.»
آیات و روایاتی نیز بر مغفرت و گذشت بی‌کران الهی دلالت دارد. مانند آیه ششم از سوره رعد که می‌فرماید:
«وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِّلنَّاسِ عَلىَ ظُلْمِهِمْ * و پروردگار تو نسبت به مردم- با اين‌كه ظلم مىكنند- داراى مغفرت است.»
همچنین آیات و روایاتی که در باب شفاعت پیامبر اکرم صلّیاللهعلیهوآله نسبت به امتش وارد شده و یا بیانگر آن است که جهنم تنها برای کافران فراهم گشته و یا جاودانگی مؤمنان را در آتش نفی می‌کند و همچنین گناهکاران را به تعجیل در درخواست گذشت از خداوند فرامی‌خواند، همگی در واقع، تشویق به امیدواری به خداوند و حُسن عاقبت است.
رابطه بیم و امید
بیم و امید، ابزاری برای عمل صالح و تقرّب به سوی خداوند است، و این هنگامی محقق خواهد شد که آن دو در حالت تعادل قرار گیرند.
برخی از افراد را «امید» به حرکت در می‌آورد و برخی را «بیم». از برخی از آیات و روایات بر می‌آید که عمل اگر برخاسته از امید به خداوند باشد، بر عمل ناشی از بیم او، برتری دارد. از جمله از امام علی علیه‌السّلام نقل شده است:
«امید به رحمت الهی قوی‌تر از خوف از اوست؛ زیرا خوف تو از خداوند ناشی از گناهان تو است و امیدت به او ناشی از بخشایش او. پس بیم از تو و امید از او است.» (2)
- آفات امیدواری
امید به رحمت خداوند و سرانجام نیک از دو ناحیه به شدت تهدید می‌شود که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود:
- امیدواری بدون عمل
یکی از آفات مهم امیدواری، در واقع امیدهای کاذب و بی‌اساس است. در نظام اخلاقی اسلام، سعادت‌مندی جز از مسیر عمل صالح نمی‌گذرد؛ ولی بسیارند افرادی که بدون تلاش و علم نیک مدّعی امیدواری به سرانجام نیکو هستند.
امام علی علیه‌السّلام در هشداری به این گروه می‌فرماید:
«آيا اميد دارى خداوند پاداش فروتنان را به تو بدهد در حالى كه از متكبّران باشى؟ و آيا طمع دارى ثواب انفاق كنندگان را دريابى در حالى كه در ناز و نعمت قرار دارى؟ و تهيدستان و بيوه زنان را از آن نعمتها محروم مىكنى؟ همانا انسان به آنچه پيش فرستاده، و نزد خدا ذخيره ساخته، پاداش داده خواهد شد.» (3)
- احساس ایمنی از مکر خداوند
احساس امنیت یک فرد، از انتقام پنهانی و ناگهانی و قهر خفی خدا و نهراسیدن از این‌که به واسطه گناه، در دنیا و آخرت دچار عذاب گردد، ایمنی از مکر الهی گفته می‌شود.
زیاده‌روی در امید به بخشایش خداوند موجب احساس ایمنی از مکر او می‌گردد که یکی از رذایل اخلاقی است. ایمن پنداشتن خویش از عذاب و مکر الهی با خوف از خداوند منافات دارد و احساس ایمنی از مکر الهی سرآغاز غلتیدن در عصیان خداوند است.
بر همین اساس انبیا و اولیا هرگز خویش را ایمن نمی‌پنداشتند و همواره از عذاب خداوند بیمناک بودند. قرآن کریم در سوره اعراف، آیه 99، در مذمت احساس ایمنی از مکر خداوند می‌فرمایند:
«أَ فَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ * آیا از مکر خدا خود را ایمن دانستند؟ (با آن که) جز مردم زیانکار (کسی) خود را از مکر خدا ایمن نمی‌داند.»
- راه‌های کسب امید
علم به این‌که خدا خیر محض است و رحمتش بر غضبش سبقت دارد و فقط کافران از رحمت خدا ناامید می‌شود، سرچشمه امید است.
آگاهی از فواید صفت امیدواری می‌تواند انگیزه‌های فرد را قوی سازد. نظر نمودن به احوال اولیاء و انبیاء که سرشار از امید الهی بودند و نظر کردن به کمیّت و کیفیّت عبادات و خدمتگزاری آنان به خلق خدا نیز راه‌گشاست.
فرو نرفتن در دنیا، نگاه کردن به نعمت‌های دنیوی و اخروی و عبادت و عمل خالصانه کردن، باعث تحصیل اسباب امیدواری می‌شود.
—————–
1- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 157.
2- شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 319.
3- نهج‌البلاغه، نامه 21.
