- پویایی و تداوم تربیت
از آن‌چه در اصول پیشین گفته شد و با توجه به کمال‌پذیری نامحدود بشر از دیدگاه اسلام، اصل تداوم و پویایی در تعلیم و تربیت برداشت می‌گردد؛ زیرا اگر کمال جویی فطری است و این عطش جز با رسیدن به کمال مطلق یعنی «لقاء الله» سیراب شدنی نیست. تعلیم و تربیت نیز از نظر کیفیت و زمان و مکان محدودهای ندارد و تا آخرین لحظات حیات با خصلت پویایی انسان را همراهی می‌کند و در هر مرحله سیر تکاملی خود را می‌پیماید.
بنابراین، در چنین نظامی، توقف و عقب‌گرد مجاز نیست. لذا انسان باید همیشه در تکاپوی رشد و طلب کمال باشد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«مَنِ اسْتَوَى يَوْمَاهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ كَانَ آخِرُ يَوْمَيْهِ شَرَّهُمَا فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفِ الزِّيَادَةَ فِي نَفْسِهِ كَانَ إِلَى النُّقْصَانِ أَقْرَبَ وَ مَنْ كَانَ إِلَى النُّقْصَانِ أَقْرَبَ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْحَيَاةِ * آن کس که دو روزش مساوی باشد ضرر کرده است و آن کس که روز گذشته وی بدتر از روز آینده او باشد ملعون است و آن کس که رشد خود را نشناسد به نقصان گراید و برای چنین کسی مرگ از زندگی بهتر است». (1)
از این رو پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله طلب علم و کمال را از لحظه تولد تا واپسین لحظات زندگی و بدون محدوده زمانی و مکانی برای هر کس و در همه شرایط توصیه فرموده‌اند:
«اُطلُبوا العِلمَ مِن المَهدِ الی اللحدِ * از گهواره تا گور، دانش بجویید». (2)
در این مکتب حتی برای انسان کامل، راه کمال افزون‌تری گشوده است. خداوند پیامبر برگزیده خود را به چنین نیایش و درخواستی از خداوند توصیه می‌فرماید:
«و قل ربّ زِدنی علماً * و بگو خداوندا! علم مرا زیاد کن. سوره طه، آیه 114».
این علم فراتر از علوم رسمی «استدلالی» است و علم و یقین «شهودی» است که پس از مرگ نیز فزونی می‌یابد.
نکته دیگری در این زمینه، دور کردن یأس و نامیدی در دستیابی به کمال است. صفت یأس از نظر اسلام بدترین گناه و معادل کفر به شمار می‌رود:
«إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ * تنها گروه كافران، از رحمت خدا مأيوس مىشوند!. سوره یوسف، آیه 87».
از این رو برای گنهکاران باب توبه گشوده و خداوند وعده آمرزش داده است تا راه کمال بسته نشود و انسان در محاصره گناه و یأس قرار نگیرد. قرآن کریم گنهکاران را مورد بازخواست قرار می‌دهد که چرا به درگاه خداوند توبه و استغفار نمی‌کنند در حالی که خداوند آمرزنده و بخشاینده است:
«أَ فَلَا يَتُوبُونَ إِلىَ اللَّهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * آيا بسوى خدا بازگشت و استغفار نمىكنند؟ و حال آنكه خداوند غفور و رحيم است. سوره مائده، آیه 74».
گناه مانع راه است و آن را باید از میان برداشت و لحظه‌ای از طلب و تکاپو نباید نشست. توبه معالجه بیماری‌هایی است که از گناه بر جان و روان وارد می‌شود.
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«الذُّنُوبُ الدَّاءُ وَ الدَّوَاءُ الِاسْتِغْفَارُ وَ الشِّفَاءُ أَنْ لَاتَعُودَ * گناهان درد و بیماری‌اند و داروی آن‌ها استغفار است و شفای کامل در بازگشت نکردن به گناه است». (3)
———————————
(1) الأمالي، صدوق، النص، ص 668.
(2) نهج الفصاحة، ص 218.
(3) تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 194.
