- مراء يا جدالگرى
يكى از بدترين و مخرّبترين آفتهاى مناظرهها و گفتگوهاى علمى، «جدال و مراء» است.
گاهى هدف از مناظره، صرفاً غلبه بر طرف مقابل و به كرسى نشاندن سخنِ باطل و نادرست و غير مستدل خود است؛ يعنى انسان با اينكه مىداند سخن يا ادعاى او باطل و نادرست است، اما باز هم بر آن پافشارى مىكند و كار را به «جدال و مراء» مىكشاند، كه اين يكى از بزرگترين و خطرناكترين رذايل اخلاقى است. كسانى كه از جريان سالم گفتگو عدول مىكنند و كار را به مراء مىكشانند، خبر از وجود رذايل اخلاقى فراوانى در درون خود مىدهند.
البته ميان تعريف اصطلاحى مراء و جدال تفاوتهايى وجود دارد كه در كتابهاى اخلاقى مورد بررسى قرار گرفته است.
در عينحال، اين دو در بسيارى از موارد به يك معنا به كار مىروند و ما نيز در اينجا آنها را به معناى واحدى كه آن عبارت است از «پيكار لفظى و ستيزه در كلام، براى چيرهشدن بر طرف مقابل و ساكت كردن او» به کار می‌بریم.
كسى كه داراى روحيه مراء و جدال است، همواره در پى به كرسى نشاندن سخن خود است، هرچند باطل بودن آن براى او آشكار شود.
مراء كننده، در حقيقت خبر از خودخواهى، غرور، تكبر و خودپسندى خويشتن مىدهد. او با رفتارش در برابر حق، موضعگيرى كرده و خود را در زمره اهل باطل و حقستيزان قرار داده است.
مراء كننده گمان مىكند كه اعتراف به اشتباه موجب از دست رفتن منزلت و موقعيت اجتماعى او مىشود؛ در حالىكه اگر نيك بنگرد، خواهد ديد كه چنين نيست؛ بلكه كسانى كه تلاش مىكنند تا حرفهاى اشتباه خود را به هر قيمتى، توجيه نمايند و بر اشتباهاتشان سرپوش نهند، اعتماد ديگران را از خود سلب مىكنند و نتيجه اين سلب اعتماد، اين مىشود كه سخنان درست و صحيح آنان نيز مورد توجه ديگران قرار نمىگيرد.
به هر حال، طرفين بحث همواره بايد مواظب باشند كه بحث و گفتوگوى آنان به مراء و جدال بىحاصل كشيده نشود.
در روايات فراوانى از مراء و جدال به شدت نهى شده است. اولياى دين تأكيد كردهاند كه مراء و جدال، حتى در جاهايى كه حق با جدالكننده باشد، با ايمان واقعى در تعارض و تضاد است.
پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله در اينباره مىفرمايد:
«لايَستَكْمِلُ عبدٌ حقيقةَ الايمانِ حَتَّى يَدَعَ المِراءَ و ان كان مُحِقاً * هيچ كسى به كمال حقيقت ايمان نمىرسد مگر اينكه از مراء خوددارى كند، حتى اگر حق با او باشد.» (1)
امام على عليه‌السلام در نكوهش مراء و ستيزهجويى علمى مىفرمايد:
«از مراء و دشمنى در گفتار بپرهيزيد؛ چراكه ايندو، دلها را نسبت به برادران بيمار مىكند و دورويى و نفاق بر روى آنها مىرويد.» (2)
به فرمایش امام صادق عليه‌السلام مراء از چهار حالت بيرون نيست:
«يا در باره موضوعى است كه هر دو طرف حقيقت آن را مىدانند، كه در اينصورت كار آنان جز رسوايى طرفين و ضايع شدن آن موضوع، پيامدى نخواهد داشت؛ و يا در باره موضوعى است كه هيچ يك از طرفين حقيقت آن را نمىداند؛ روشن است كه در اين صورت جهل و نادانى خود را آشكار كرده و از حماقت خويش خبر دادهاند؛ و يا آن‌كه در باره موضوعى است كه فقط يك طرف حقيقت آن را مىداند كه در اينصورت، كسى كه حقيقت موضوع را مىداند و در عينحال، به مراء با كسى كه نسبت به موضوع جاهل است مىپردازد با برملاكردن خطاهاى علمى و اخلاقى طرف مقابل به او ظلم كرده است؛ و كسى كه با وجود جهلش نسبت به حقيقت موضوع به مراء با عالم به آن موضوع مىپردازد، خبر از حقناشناسى و حرمتشكنى خود نسبت به علم و عالم داده است.» (3)
هدف چنين كسانى از مناظره، روشن شدن حق نيست، بلكه انگيزههاى ديگرى چون شهرتطلبى، مباهات، فضل فروشى و امثال آن دارند. اينان مىكوشند با هر وسيلهاى، فكر و انديشه يا رفتار خود را توجيه كنند.
بديهى است مناظرهها و گفتگوهايى كه چنين اهدافى را دنبال مىكنند، علاوه بر اتلاف وقت، سبب تقويت خوى تعصب، خودخواهى و خودمحورى و خودنمايى انسان مىشوند و اگر سبب گمراهشدن ديگرى نيز بشود، گناهى بزرگ و خطايى است كه خودش را تباه و ديگرى را گمراه خواهد كرد و نامش در زمره گمراهان و گمراه كنندگان ثبت خواهد شد.
يكى از مهمترين بخشهاى كتابهاى منطقى مبحث صناعات خمس است؛ يعنى صناعاتى مانند برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه. منطقيان به هنگام بحث از صناعت جدل، در باره آداب و اخلاق جدل و مناظره نيز مباحثى را ارائه مىدهند.
انديشمندان اخلاق نيز به تفصيل در زمينه جدال و مراء و گفتگوهاى علمى مباحثى را يادآور شده‌اند که علاقمندان می‌توانند برای مطالعه بیشتر به این‌گونه کتاب‌ها مراجعه کنند.
——————–
1- بحار الانوار، ج 2، ص 138.
2- وسائل الشيعة، ج 12، ص 236.
3- بحار الانوار، ج 2، ص 135.
