- نظارت بر خود
قرآن کریم می‌فرماید«يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ لْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرُ بِمَا تَعْمَلُون * اى كسانى كه ايمان آوردهايد تقوا داشته باشید و مراقب خویش باشید که چه پیش میفرستید. باز هم تقوای الهی داشته باشید و بدانید که خدا از همه کارهای شما آگاه است. سوره حشر آیه 18».
این آیه کریمه دستور مراقبت بر خویشتن است. اعمال انسان به منزله کالا و توشهای در نظر گرفته شده که پیش فرستاده می‌شود و آدمی خود بعداً به آن توشه ملحق می‌گردد، مانند کسی که قبل از آنکه به سفری برود توشة خود را میفرستد و بعد خودش می‌رود. آدمی کمتر توجه دارد که دلیل سعادت جز عمل چیزی نیست، سرمایه خوشبختی در دنیا و آخرت جز عمل نیک چیزی نیست و چون توجهی به این اصل ندارد خیلی عمل خود را ساده می‌گیرد، در صورتی که اگر ایمان به آخرت داشته باشیم باید بدانیم که آخرت صرفاً خانه عمل است، خشت و گل و در و دیوار و سقف و ساختمان آن خانه جز عمل چیزی نیست، یعنی همان اعمالی که در دنیا انجام میدهیم اگر نیک باشد در آن جهان به صورت مصالح ساختمان خانه سعادت و به صورت درخت و باغ و نهر جاری تجسم مییابد و اگر خدای ناخواسته ایمان ما به جهان آخرت ضعیف است باز صورت مسئله فرق نمیکند یعنی باز هم باید بدانیم که مهمترین چیزی که سعادت ما در گرو اوست عمل ماست، متاع اصلی سعادت و شقاوت ما طرز کار و فکر و نیت و اخلاق ماست.
مقصود از نظارت بر خود این است که فرد با هوشیاری و مراقبت کامل بکوشد رفتارهای منافی با فضایل اخلاقی به حریم او راه نیابند و باعث سستی و زوال ملکات اخلاقی او نگردند. این روش کاملاً به صورت «خودتربیتی» انجام می‌شود و از شیوههای تربیت اخلاقی در اسلام است.
- مراحل نظارت بر خویشتن
مراحل نظارت بر خود به ترتیب عبارت‌اند از:
الف- توبه
ب- مراقبه
ج- محاسبه
د- معاقبه
- توبه (نوسازی خویشتن)
در روش نظارت بر خود، هر گاه انسان به خود نظر می‌افکند، معمولاً صحیفه اعمال خود را آلوده به رذایل اخلاقی می‌بیند. در این حال اگر راهی و روزنهای برای پاکسازی و جداشدن از بدی‌ها نباشد، انسان در سراشیبی سیهروزی و شقاوت کامل قرار می‌گیرد و به سمت نامیدی و غرقه شدن در مرداب رذایل پیش می‌رود. افزون بر این، از جنبه روحی و روانی، گناه و خطا در انسان حالتی پدید می‌آورد که اگر محو نشود، آمادگی بیشتری برای ارتکاب خلاف در فرصت‌های آینده خواهد داشت.
اگر این احساس گناه بر روح انسان غالب شود و تداوم یابد، زمینهساز افسردگی روانی خواهد بود و انسان را از هرگونه بازسازی معنوی خویش و حرکت به سوی کسب فضایل اخلاقی باز می‌دارد. بنابراین توبه به معنای بازگشت دوباره برای نوسازی خویشتن است و شخصیتی نو، مصمّم، متحول و امیدوار به رحمت خدا با صحیفهای صاف و روشن برای تجدید اعمال بنا میکند و این توبه در حقیقت همان لطف و رحمت خداوند است.
توبه در حقیقت پیش‌شرط و مقدمه نظارت بر خود است.
آتش ندامت از گناه است که پاکسازی از رذایل اخلاقی را ممکن می‌سازد و سوز و گداز است که طعم مغفرت را در کام انسان شیرین میکند و احساس طهارت و طراوت را در کام انسان پدید می‌آورد. برای هر شروعی و هر گامی در تربیت خود، توبه لازم است، تا احساس عزّت و کرامت انسانی بازگردد؛ و فرد آماده تربیت اخلاقی گردد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«هنگامی که بندهای توبه واقعی میکند، محبوب خدا می‌شود. پس خداوند در دنیا و آخرت گناه او را می‌پوشاند… دو فرشتهای را که نامه اعمالش را ثبت می‌کنند به فراموشی می‌اندازد و به اعضا و جوارحش فرمان می‌دهد گناهانش را مخفی بدارید و به قسمت‌های مختلف زمین می‌گوید آن گناهانی که بر روی تو انجام گرفته نادیده بگیر. پس ملاقات میکند خداوند را در حالی که هیچ چیزی وجود ندارد که بر گناهان او شهادت دهد». (1)
برای این که انسان اقدام به توبه کند و نامیدی بر او غلبه نکند، باید آیات دعوت به توبه را پیدرپی بخواند و بداند که دامنه رحمت و مغفرت خداوند بسیار وسیع و گسترده است.
همچنان که سوره زمر، آیه 53 می‌فرماید:
«قُلْ يَا عِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ * بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مىآمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است».
پس از انجام توبه، باید برای استحکام آن و بازنگشتن به رفتار گذشته همیشه مراقب بود.
- مراقبه
امام علی علیه‌السلام در سخنی گرانقدر فرمودند:
«شایسته است انسان، حاکم بر نفس خود، مراقب قلب و نگه دارنده زبانش باشد». (2)
مراقبه از محورى ترين و مؤثرترين گام در خودسازى و تهذيب اخلاق است. مراقبه از ماده «رَقَبَه» به معناى گردن گرفته شده و از آن جا كه انسان براى پاييدن چيزى و مواظبت از آن گردن مىكشد. اين كلمه به معناى نظارت و مواظبت و زير نظر گرفتن چيزى به كار مىرود.
حال انسان در عالم دنيا مانند كسى است كه با خود گوهرهاى گرانبهايى را حمل مىكند كه همه سرمايه و دارايى او است در حالى كه دزدان و شيادان در كمين او نشستهاند. چنين كسى اگر لحظهاى غفلت كند همه سرمايه او به غارت مىرود و او مىماند و انبوهى از اندوه و حسرت.
بنابراین مراقبه به معنای حضور فعّال شخص، هنگام عمل هر یک از اعضای هفت‌گانه (چشم، گوش، زبان، شکم، دامن، دست و پا) است. فرد باید قبل از عمل، با فکر و تأمل نسبت به انگیزه و نیت خود مراقبت داشته باشد؛ هنگام عمل مراقبت کند مبادا خلاف ارزش‌های اخلاقی و تعالیم الهی، عملی از او سر زند و پس از عمل نیز مراقبت کند که با پیامدهای خاصی مانند ریا، منّت، اذیت و غیر آن عمل انجام شده را ضایع نکند. در این جا اگر صفت اخلاقی خاصی مورد نظر او است می‌تواند مراقبه را بر همان صفت و اعمال مناسب با آن متمرکز کند. از این رو مرحله اساسی در نظارت بر خود، همین مراقبه است.
نکته مهم در مراقبه این است که فرد در ابتدای امر نباید خیلی بر خود سخت بگیرد و به جزئیات و ظرایف عمل بپردازد. این رویه موجب می‌گردد که سختی آن وی را از این مجاهده بزرگ باز دارد. در ابتدای کار باید تنها به حلال و حرام از خود حساسیت نشان دهد و یا نسبت به یک رذیله اخلاقی، خود را محاسبه کند؛ تا در مراحل بعد به خلوص نیت و مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.
باید توجه داشت که مراقبه بدون پشتوانه ایمان به خداوند، بسیار دشوار و مشکل است. باور و اعتقاد به حضور ناظر بصیر است که مراقبه را آسان میکند و این امر با پرورش ایمان حاصل می‌گردد.
- محاسبه
بر طبق آيات و روايات متعدد و فراوان، يكى از مراحل سخت و دشوارى كه همه انسانها در روز قيامت پيش رو خواهند داشت، محاسبه اعمال و رسيدگى به رفتار و كردار آنها در دنياست. اعمال و كارهايى كه انسان به تدريج و در مدت عمرش انجام مىدهد پس از چندى از صفحه ذهن او فراموش مىشود ولى هيچ يك از آنها از پرونده اعمال او و صفحه هستىمحو نمىشود.
اعمال انسان از ريز و درشت با انسان همراه و باقى است و بعد از مرگ و در عالم قيامت همه را يك جا حاضر خواهد ديد:
«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً * روزى كه هر كس، هر كار نيكى را كه انجام داده حاضر مىبيند و آرزو مىكند ميان او و اعمال بدش فاصله زيادى باشد. سوره آل عمران آيه 30».
یکی از راههای که به انسان کمک میکند تا از سختی محاسبه خداوند در روز قیامت کم کند این است که قبل از محاسبه بزرگ و دقیق انسان خود مشغول به اینکار شود و دست به اصلاح اعمال و رفتار خود بزند. چنانکه امام علی علیه‌السلام میفرمایند:
«نفس خود را محاسبه کنید، قبل از آنکه به حساب‌رسی برسید و خود را سبک و سنگین کنید قبل از آنکه به وزن آن رسیدگی کنند و برای عرضه اعمال خود آماده گردید». (3)
روشن است محاسبه چه در امر دين باشد يا دنيا يكى از دو فايده مهم را دارد: اگر صورتحساب، سود كلانى را نشان دهد، دليل بر صحّت عمل و درستى راه و لزوم تعقيب آن است؛ و هر گاه زيان مهمّى را نشان دهد دليل بر وجود بحران و خطر و احتمالًا افراد مغرض و دزد و خائن و يا خطا كار و ناآگاه در تجارتخانه اوست كه بايد هر چه زودتر براى اصلاح آن وضع كوشيد.
شیوه محاسبه به این صورت است که فرد از ابتدای روز شروع میکند و با بررسی اعمالی که از او سر زده به ارزیابی آنها می‌پردازد: آیا مطابق معیارهای اخلاقی و ارزشی بوده‌اند؟ آیا رضایت خداوند در آنها وجود داشته است؟ و …
از امیرمؤمنان علیه‌السلام سؤال شد: چگونه فرد نفس خود را محاسبه کند؟
امام فرمود:
«هنگامی که صبح برمی‌خیزد تا هنگام عصر، به خود رجوع کند و بگوید: ای نفس! امروز، روزی بود که بر تو گذشت و هیچ گاه باز نمی‌گردد و خداوند در مورد آن از تو بازخواست میکند که چگونه آن را صرف کردی و چه عملی در آن انجام دادی. آیا مشغول یاد خدا و سپاس او بودی؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا کردی؟ آیا گرفتاری او را رفع کردی؟ آیا در غیاب او خانواده‌اش را سرپرستی کردی؟ آیا پس از مرگ نسبت به بازماندگانش مهربان بودی؟ آیا با استفاده از موقعیت خود از غیبت برادر مؤمن ممانعت کردی؟ و آیا مسلمانی را یاری کردی؟ در این روز چه کردی؟ پس به خاطر آورد آنچه از او سرزده است. اگر کارهای خیر و خوب بوده، حمد و سپاس خداوند به جای آورد و او را بر این توفیق، بزرگ شمارد. اگر گناه و کوتاهی از او سرزده، از خداوند طلب آمرزش کند و عزم بر ترک و بازگشت کند». (4)
محاسبه نفس آثار و ثمرات بسیاری در تربیت اخلاقی دارد که آگاهی از عیوب و صفات ناپسند خویشتن و سبک بار شدن از گناهان و فراهم شدن زمینه اصلاح و سعادت، شماری از آنها است.
همچنین نباید از یاد برد که محاسبه اگر کمی سخت به نظر آید، باید با مجاهده بر آن غلبه کنیم و به ثمرات آن بیندیشیم. پس از مدت اندکی به صورت خودکار در طول روز این مراقبه و محاسبه انجام می‌گیرد و برای شب کار چندانی باقی نمی‌ماند.
امام علی علیه‌السلام فرموده‌اند:
«از ما نیست کسی که هر روز به محاسبه خود نپردازد. پس اگر کار خوبی کرده از خدا طلب زیادت کند و او را حمد نماید و اگر کار ناپسندی کرده، از خداوند آمرزش طلب کند و به سوی او توبه نماید». (5)
- معاقبه
پس از محاسبه، فرد بایستی در مواردی که اعمالش با معیارهای اخلاقی موافق بوده پاداشی برای خود در نظر بگیرد (مثلاً تفریح و گردش مناسب، غذای خوب و…) و اگر خلاف اخلاق عمل کرده، باید مجازاتی مناسب و متوازن در نظر بگیرد؛ مثل این که در ابتدا به سرزنش و ملامت خود بپردازد و در مراتب بعد، اعمال مشقت‌آمیزی را بر خود تحمیل کند؛ مثلاً روزه بگیرد یا خود را موقتاً از بعضی مواهب و لذایذ محروم نماید. در مورد عدم مراعات نسبت به غذای حرام، به خود گرسنگی دهد، اگر اشتباهش مربوط به زبان باشد آن را با سکوت اصلاح کند و اگر کسی را رنجانده است، نزد او برود و با عذرخواهی نفس خود را خوار کند و…
باید مجازات و معاقبه را که جهاد اکبر است جدّی بگیریم و الاّ اعمال خلاف و رذایل اخلاقی برای انسان سهل می‌گردد و فرد با آنها مأنوس می‌شود؛ در حدّی که ترک آنها دشوار می‌گردد.
امام علی علیه‌السلام در این زمینه فرموده‌اند:
«بالاترین جهاد، مبارزه با هوای نفسانی و بازداشتن آن از لذایذ دنیا است». (6)
———
(1) كافي (چ – دارالحديث)، ج 4، ص 234.
(2) تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 235.
(3) تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 236.
(4) تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 236.
(5) بحار الأنوار (چ – بيروت)، ج 67، ص 70.
(6) عدة الداعي و نجاح الساعي، ص 239.
