• نشانه­های روز قیامت

بيشتر سوره‏هاى قرآن مملو از يادآوريهاى مكرر درباره معاد و زندگى پس از مرگ و مخصوصاً نشانه‏ها و علائم هيجان‏انگيز رستاخيز است.

انسان بى درد، بى خبر از مسؤوليتها، دور از مسير هدف نهايى آفرينش و گم كرده راه در بيابان زندگى، بايد تكان شديد بخورد، بايد فريادى سخت و تكان دهنده او را بيدار و هوشيار سازد و چيزى بهتر از توجه به حوادث هولناكى كه در زندگى آينده در پيش است نمى‏تواند اين نقش را ايفا كند.

آيات متعددى كه در زمينه مقدمات و علائم رستاخيز نازل شده همگى نشان مى‏دهد كه قيامت به طور ساده و آرام برپا نمى‏شود بلكه رستاخيز انسان‏ها مقارن با رستاخيزى در مجموعه جهان آفرينش است و آميخته با يك دگرگونى عظيم و ناگهانى در سراسر نظام كائنات!

اكنون به قسمتى از آياتى كه در اين زمينه وارد شده است توجه كنيدپاره­ای از آیات قرآنی، بیانگر حوادث و تحولات بزرگی­اند که در آستانه­ی پایان یافتن دنیا و آغاز رستاخیز به وقوع می­پیوندد. این حوادث شگرف، با الهام از آیه 18 سوره­ی محمد (ص) به «اشراط الساعة – نشانه­های قیامت» شهرت یافته است:

«فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا * آیا کافران جز این انتظار می­برند که رستاخیز به ناگاه بر آنان فرا رسد؟ علامات آن اینک پدید آمده است.»

که در ادامه گوشه­ای از آن را از نظر خواهیم گذراند:

1. دگرگونی زمین در آستانه قیامت

در آستانه رستاخیر تحولات عظیمی در جهان رخ می­دهد به گونه­ای که عالم طبیعت یکسره ویران می­شود و نظام کائنات در هم می­ریزد و عالمی نو برپا می­گردد. در این هنگام، زلزله­ای بس مهیب و هولناک رخ می­دهد که هیبت آن نزدیکترین روابط عاطفی میان انسانها را می گسلد و همگان چنان از خود بیخود می­شوند که گویا در حال مستی به سر می­برند:

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْ‌ءٌ عَظِيمٌ‌ * يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَى النَّاسَ سُکَارَى وَ مَا هُمْ بِسُکَارَى وَ لکِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ * ای مردم، از (عذاب) پروردگار خود بترسيد، چرا که زلزله­ی رستاخیز امری هولناک است. روزى كه آنرا مى‏بينيد، (آن چنان وحشت سراپاى همه را فرا مى‏گيرد كه) هر مادر شيردهى، كودك شيرخوارش را فراموش مى‏كند و هر باردارى جنين خود را بر زمين مى‏نهد و مردم را مست مى‏بينى، در حالى كه مست نيستند ولى عذاب خدا شديد است!. سوره حج آیه 1 و 2»؛

در این هنگام، کوهها که مظهر عظمت و استواری اند متزلزل می­شوند (1) و به حرکت در می­آیند (2) و در هم کوبیده می­شوند (3) و به توده­ای از شن (4) و گرد و غبار تبدیل می­شوند و سرانجام جز سرابی از آنها باقی نمی­ماند:

«وَ سُيِّرَتِ الْجِبَالُ فَکَانَتْ سَرَاباً * و کوهها را روان کنند و چون سرابی گردند. سوره نبأ آیه 20»

و پهنه­ی زمین هموار می­گردد:

«فَيَذَرُهَا قَاعاً صَفْصَفاً * پس آنها کوهها را پهن و هموار خواهد کرد. سوره طه آیه 106»؛

از سوی دیگر، دریاها شکافته می­شوند و به کوره­های عظیمی از آتش مبدل می­گردند:

«وَ إِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ‌ * و آنگاه که دریاها شکافته شوند. سوره انفطار آیه 3»؛

«وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ‌ * و آنگاه که دریاها جوشان گردند. سوره تکویر آیه 6».

هم زمان با این تحولات، زمین کشیده می­شود و آنچه را در درون خود دارد، بیرون می­افکند:

«وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ‌ * وَ أَلْقَتْ مَا فِيهَا وَ تَخَلَّتْ‌ * و آنگاه که زمین کشیده شود و آنچه را که در آن است بیرون افکند و تهی شود. سوره انشقاق آیه 3 و 4».

در پی این حوادث، زمین چنان دستخوش دگرگونی می­شود که گویا به زمین دیگری مبدل شده است:

«يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ * روزی که زمین به غیر این زمین مبدل گردد. سوره ابراهیم آیه 48».

2. تحولات آسمانی

آسمانها و اجرام سماوی نیز از تحولات مربوط به ظهور قیامت بی بهره نمی­مانند. خورشید پرفروغ، که منبع عظیم نور و گرماست، در هم می­پیچد و به خاموشی می­گراید و ستارگان نیز، تیره و تار می­شوند:

«إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ‌ * وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ‌ * آنگاه که خورشید در هم پیچید و آنگاه که ستارگان تیره شوند. سوره تکویر آیه 1 و 2»؛

در این هنگام، ماه نیز نور افشانی خود را از دست می­دهد و تاریک می­شود و خورشید و ماه به هم می پیوندند:

«وَ خَسَفَ الْقَمَرُ * وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ * و ماه بی نور گردد و خورشید و ماه با هم جمع شوند. سوره قیامت آیه 8 و 9»؛

آسمان شکافته می­شود (5) و نظام آن از هم می­پاشد و به جنبش درمی­آید (6) و از شدت حرارت بسان فلزی گداخته می­شود و طومار آن در هم پیچد:

«يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ کَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ * روزی که آسمان را همچون پیچیدن صفحه ی نامه ها در هم می پیچیم. سوره انبیاء آیه 104»؛

در روایات نیز، نشانه­های فراوانی برای نزدیکی رستاخیز ذکر شده است که برخی به حوادث طبیعی (7) و برخی دیگر به اوضاع اجتماعی و فرهنگی مردم در آن زمان، اشاره دارد. (8) پاره­ای از احادیث نیز، قیام حضرت مهدی (عج) را یکی از نشانه­های قیامت دانسته اند. (9)

3. نفخ صور

جمعی از آیات قرآنی حاکی از آن­اند که هم هنگام با پایان جهان و آغاز رستاخیز، دو حادثه بزرگ و مشابه با یکدیگر رخ می­دهد که بر اثر حادثه نخست، تمام موجودات زنده­ی ساکن در آسمانها و زمین (جز آنان که خدا بخواهد) می­میرند و در پی واقعه دوم، تمام انسانها سر از گور برآورده، به سوی محشر روان می­شوند و در محضر الهی حضور می­یابند. این دو حادثه، در چند آیه، «نفخ صور» نامیده شده است.

«نفخ» به معنای دمیدن و «صور» شیپوری است که برای اعلام حرکت یا توقف کاروانها در آن دمیده می­شود. بر این اساس، ظاهر آیاتی که از «نفخ صور» سخن می­­گویند، آن است که پیش از مرگ عمومی همه جانداران در پایان عمر جهان و نیز قبل از رستاخیز انسانها، در شیپوری دمیده می­شود که در پی آن صدایی بسیار مهیب در سراسر عالم طنین می­اندازد، گویا با دمیدن اول، کاروان حیات متوقف می­گردد و با نفخه­ی دوم، بار دیگر به حرکت می­افتد.

   البته تردیدی نیست که حقیقت این «دمیدن» و «صور» بر ما زندانیان عالم خاکی پوشیده است و تنها می­توانیم، از رهگذر مفاهیم محسوس این واژه­ها، گامی به آن حقیقت نزدیک شویم و به تصویر مبهمی از آن دست یابیم. (10)

به هر تقدیر، قرآن کریم در آیه 68 از سوره­ی زمر به نفخه­ی اول و دوم اشاره کرده است و این تنها آیه­ای است که هر دو نفخه، در یک جا ذکر شده­اند:

«وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ‌ * و در صور دمیده می­شود، پس هرکه در آسمانها و زمین است مى‏ميرند، مگر کسی که خدا بخواهد. سپس، بار دیگر در آن دمیده می شود و به ناگاه، آنان برپای ایستاده و در انتظار حسابرسی و جزا می نگرند».

براساس این آیه، در پی نفخه­ی اول تمام کسانی که در آسمانها و زمین­اند، می­میرند، مگر گروهی که خداوند تداوم حیات آنان را اراده می­کند. (11) اما پیامد نفخه دوم آن است که همه انسانها به پا می­خیزند و در انتظار رسیدگی به اعمالشان به سر می­برند.

براساس آیات دیگر، پس از دمیدن در شیپور مرگ (نفخه اول) زمین و کوهها از جا کنده می­شوند و با یک ضربه، در هم کوبیده و متلاشی می­گردند:

«فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدَةٌ * وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً * فَيَوْمَئِذٍ وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ * پس آنگاه که در صور یک بار دمیده شود و زمین و کوهها از جای خود برداشته شوند و هر دوی آنها با یک تکان ریز ریز گردند. پس آن روز است که واقعه آنچنانی وقوع یابد. سوره حاقه آیه 13- 15»

در پی نواختن شیپور حیات (نفخه دوم) همگان از گورها سر بر می­آورند و شتابان و گروه گروه (12) به سوی پروردگار خویش روان می­شوند، (13) در حالی که پیوندهای خانوادگی در میان آنان گسسته شده، از شدت هراس هیچ سخنی نمی­گویند. (14)

همان گونه که شاهدیم، در آیات قرآن، توضیح بیشتری درباره ی کیفیت این دو حادثه بزرگ و ماهیت صور ارائه نشده است. اما از روایاتی که در این باره به دست ما رسیده است، جزئیات بیشتری استفاده می­شود. برای نمونه، در برخی احادیث آمده است که هنگام فرارسیدن زمان دمیدن در صور، اسرافیل به فرمان پروردگار به زمین هبوط می­کند و در بیت المقدس استقرار می­یابد و در صوری که در آن سوراخهایی به تعداد ارواح خلایق هست، می­دمد و با دمیدن او در صور، اهل آسمانها و زمین همگی می­میرند. سپس نوبت به جبرئیل، میکائیل و فرشتگان حامل عرش می­شود و پس از مرگ آنان، اسرافیل خود به فرمان خداوند می­میرد و در این حال، هیچ موجود زنده­ای در آسمانها و زمین باقی نمی­ماند. سپس بار دیگر در صور دمیده می­شود و اهل آسمانها زنده می­گردند و انسانها نیز برای حسابرسی اعمالشان محشور می شوند. (15)

4. به سوی دادگاه الهی

پس از فرمان حیات بخش الهی و نفخ صور دوم، تمام آدمیان حیاتی دوباره می­یابند و در پیشگاه الهی اجتماع می­کنند:

«وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعاً * و در صور دمیده شود پس آنان را گرد خواهیم آورد. سوره کهف آیه 99».

اساساً قرآن کریم روز رستاخیز را به دلیل همین اجتماع عظیم انسانها، «یوم الجمع» نامیده است:

«يَوْمَ يَجْمَعُکُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ يَوْمُ التَّغَابُنِ * روزی که شما را برای روز گردآوردی، گرد می آورد، آن روز، روز حسرت است. سوره تغابن آیه 9»

براساس آیات و احادیث متعدد، این حشر همگانی «وَ يَوْمَ يحَشرُهُمْ جَمِيعًا يَامَعْشرَ الجِنِّ قَدِ اسْتَكْثرَتُم مِّنَ الْانس * در آن روز كه (خدا) همه آنها را جمع و محشور ميسازد، (مى‏گويد:) اى جمعيّت شياطين و جن! شما افراد زيادى از انسانها را گمراه ساختيد! سوره انعام آیه 128»؛ مقدمه ای برای تشکیل دادگاه عدل الهی و رسیدگی به اعمال انسانهاست.

—————————————–

(1) مزمل: 14.

(2) طور: 10.

(3) حاقه: 14.

(4) مزمل: 14.

(5) انشقاق: 1، فرقان: 25، انفطار: 1 و مرسلات: 9.

(6) طور: 9.

(7) برای مثال، می­توان به طلوع خورشید از مغرب، پیدایش دود عظیم (دخان) و خسوفهای سه گانه نام برد. ن. ک: علام مجلسی، بحارالانوار، ج 6، ص 303 و 304، ح 1 ـ 3.

(8) همان، ص 305، ح 6.

(9) همان، ص 313، ح 20. بدیهی است که این نشانه­ها از جهت قرب یا بعدشان به وقوع رستاخیز، با یکدیگر تفاوت دارند و برخی با فاصله­ای اندک و برخی با فاصله بیشتری قبل از قیامت واقع می شوند.

(10) البته، این مطلب اختصاصی به نفخ صور ندارد، بلکه درباره ی عموم حقایقی که به احوال برزخ و قیامت مربوط می شود و از دسترس تجربه کنونی ما خارج است، جاری است.

(11) مفسران در تعیین مصداق این گروه اختلاف کرده اند. برخی معتقدند که آنان، فرشتگان مقرب الهی، یعنی جبرئیل، اسرافیل، میکائیل و عزرائیل اند و برخی، فرشتگان حامل عرش را نیز بر این جمع افزوده اند. اما براساس روایات و نیز آیاتی مانند «کل نفس ذائقة الموت»، استثنای این گروه به معنای آن نیست که هیچ گاه نمی میرند، بلکه مقصود آن است که مرگ آنان به مرحله ای پس از نفخ صور اول موکول می شود. البته برخی از مفسران نیز این گروه را همان اولیای مخلص الهی می دانند: علامه طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام، صص 93 ـ 97.

(12) «يَوْمَ يُنفَخُ فىِ الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا * روزى كه در «صور» دميده مى‏شود و شما فوج فوج (به محشر) مى‏آييد. سوره نبأ آیه 18».

(13) یس: 51.

(14) مؤمون: 101.

(15) ن. ک: بحارالانوار، ج 6، باب نفخ الصور و فناء الدنیا، صص 323 ـ 331.