·       نجاست

برای واژۀ «نجس» معانی مختلفی ذکر شده، امّا معنای مشهور آن عبارت است از: «ناپاکی»، «کثیفی»، «پلیدی»، «ضد طهارت» و «ضد نظافت» است.

راغب اصفهانی می نویسد: نجاست قذارت و کثیفی است که بر دو نوع است:

یک نوع که با حواس قابل درک است.

نوع دوم که با دیدۀ بصیرت قابل درک است.

خداوند مشرکان را به نجاست نوع دوم توصیف کرده و فرموده است: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، جز این نیست که مشرکان نجس و پلید هستند». در عالم همة اشیاء پاک هستند جز برخی از اشیاء که نجس شمرده شده اند و باید از آنها پرهیز کرد زیرا برای یک فرد مسلمان حالت و شرایطی را فراهم می سازند که مانع از انجام بعضی از وظایف دینی اش می شود. واژة نجس به معنای آلودگی و پلیدی می باشد. در دین اسلام ده چیز به عنوان اشیاء نجس معرفی شده اند این اشیاء ذاتاً پاک نیستند و نمی شود آنها را تطهیر نمود. اما از سویی دیگر اگر چیزی که ذاتاً پاک است با یکی از این نجاسات برخورد و ملاقات کند این نجاست و آلودگی به او سرایت می کند و آن شی نجس می شود پس در اینجا دو اصطلاح مهم وجود دارد که باید بدان دقت شود:

* اشیایی که ذاتاَ ناپاک هستند و نمی توان آنها را پاک نمود که به آنها نجس می گویند و به همة آنها نجاسات گفته می شود.

* اشیایی که ذاتاَ پاک هستند ولی با یکی از نجاسات تماس پیدا کرده اند که به آنها نجس شده می گویند.

در ادامه با این دو واژه بیشتر آشنا می شویم.

·       اقسام نجاسات

در فقه شیعه عمدة نجاسات ده چیز هستند:

1-  ادرار

2- مدفوع

3- منی

4- مردار

5- خون

6- سگ

7- خوک

8- کافر

9- شراب

10- آبجو

این ده مورد قابل پاک شدن نیستند یعنی نمی توان آنها را با یکی از پاک کننده­ها چنانچه در بخش طهارت ذکر می شود تطهیر نمود اما اگر شی ای با یکی از آنها تماس رطوبت آمیز داشت قابل تطهیر است مثل اینکه دست انسان خونی شود که با آب پاک می شود.

در کتابهای فقهی و رساله های عملیه شرایط و مسائل مربوط به هر یک مفصل ذکر شده است که ما برای آگاهی بیشتر به برخی از مسائل آنها اشاره می کنیم.

دو قاعدة کلی دربارة نجاسات:

1- خوردن و آشاميدن چيز نجس، حرام است و نيز خورانيدن عين نجس به اطفال که هنوز مکلف نشده اند مانند شراب به اطفال نيز حرام مى‌باشد و بنا بر احتياط (واجب) بايد از خورانيدن غذايى كه نجس شده به اطفال نيز خوددارى كرد.

2- تماس رطوبت آمیز: هر گاه چيز پاكى با چيز نجسى ملاقات كند و يكى از آن دو رطوبت داشته باشد نجس مى‌شود، امّا اگر هر دو خشك باشند يا رطوبت به قدرى كم باشد كه سرايت نكند، پاك است.

در اینجا در مورد هر یک از نجاسات توضیح مختصری ذکر می کنیم:

·       بول و غائط (ادرار و مدفوع)

ادرار و مدفوع انسان و هر حیوان حرام گوشتی که خون جهنده دارد بگونه ای که اگر رگ آن را ببرند، خون از آن جستن مى‌كند، نجس است.

در نجاست بول و غائط حیوانات حرام گوشت فرقی نیست بین آن که دریایی باشند یا صحرایی، کوچک باشند یا بزرگ، حرمت گوشت آنها ذاتی باشد؛ مثل حیوانات درنده مانند شیر، ببر، پلنگ، یا عارضی و اتفاقی باشد. مثل حیوان حلال گوشتی که نجاست خوار شده باشد. یا شیر خوک خورده باشد یا انسان با آن نزدیکی و آمیزش کرده باشد.

فضلۀ حيوانات كوچك مثل پشه و مگس كه گوشت ندارند پاك است.

فضله و بول پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت نجس نيست ولى احتياط پرهيز از فضله و ادرار پرندگان حرام گوشت است مخصوصاً از ادرار خفّاش.

·       منی (نطفه، اسپرم)

منى انسان و هر حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده دارد نجس است و رطوبتى كه از زن با شهوت خارج مى‌شود و موجب جنابت اوست، در حكم منى است.

·       مردار (میته)

 به جسد انسان و حیوانی که به سبب غیر شرعی مرده و روح از تمام بدنش خارج شده است، اعم از آنکه خود، مرده باشد یا با ذبحی غیر شرعی کشته شده باشد مردار گفته می شود. مردار انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد و نیز میته اجزای روح دار آنها، نجس است؛ بنابراین،

اولا اگر از بدن انسان يا حيوانى كه خون جهنده دارد و در حالى كه زنده است گوشت يا چيز ديگرى را كه روح دارد جدا كنند، نجس است و ثانیاَ چيزهايى از مردار كه مثل پشم و مو و كرك و استخوان و دندان، روح نداشته اگر از غير حيوانى باشد كه مثل سگ ذاتاَ نجس است پاك مى‌باشد.

خون

خون انسان و هر حيوانى كه خون جهنده دارد، يعنى حيوانى كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن مى‌كند، نجس است؛ پس خون حيوانى كه مانند ماهى و پشه خون جهنده ندارد، پاك مى‌باشد.

نکتة مهم آن است که اگر حيوان حلال گوشت را به دستورى كه در شرع معيّن شده بكشند و خون آن به مقدار معمول و لازم بيرون آيد، خونى كه در بدنش مى‌ماند، پاك است؛ ولى اگر به علت نفس كشيدن يا به واسطۀ اين كه سر حيوان در جاى بلندى بوده خون به بدن حيوان برگردد، آن خون نجس است و باید از آن اجتناب نمود.

سگ و خوك‌

سگ و خوكى كه در خشكى زندگى مى‌كنند همة اجزا حتّى مو، استخوان، پنجه، ناخن و رطوبت هاى آنها نجس است و فرقی بین اقسام سگ از سگ شکاری، گله، پاسبان، پلیس، خانوادگی و ولگرد نیست، ولى سگ و خوك دريايى پاك است. به سگ و خوک در فقه نجس العین گفته می شود. (ذاتا نجس هستند)

·       كافر

كافر در فقه شیعه به چند دسته اطلاق می شود. لازم به ذکر است در برخی از موارد اختلاف نظر بین فقها وجود دارد.

* كسى كه منكر خدا يا رسالت حضرت خاتم الانبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يا معاد است،

* کسی که در خدا و رسول خدا شک دارد،

* کسی که براى خدا شريك قرار مى‌دهد،

* کسی که در وحدانيت خدا شك دارد نجس است،

* خوارج يعنى كسانى كه بر امام معصوم عليه السّلام خروج و قیام كنند،

* غُلات (جمع غالی، غلو و اغراق کننده) يعنى آنهايى كه قائل به خدايى يكى از ائمه عليهم السّلام مى‌باشند يا بگويند خدا در او حلول كرده است،

* نواصب (جمع ناصبی) يعنى كسانى كه دشمن يكى از ائمه عليهم السّلام يا حضرت فاطمۀ زهراء عليها السّلام باشند،

* كسى كه يكى از ضروريات دين يعنى چيزى را كه همۀ مسلمانان جزء دين مى‌دانند را- مثل نماز و روزه- با علم به اینکه ضرورى دين است منكر شود نجس است.

اما گروهی از فقها در مورد اهل كتاب( يعنى يهود و نصارى) قائل به طهارت آنها هستند هر چند اجتناب از تماس با آنها را دارای احتیاط بیشتری می دانند و در مقابل گروهی قائل به نجس بودن آنها هستند و دوری نمودن از آنها را لازم می دانند.

نباید این مسأله فراموش شود که هر گاه كسى به خدا يا پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم يا يكى از ائمّۀ معصومين عليهم السلام يا فاطمه زهرا عليها السلام دشنام و ناسزا گويد يا عداوت و دشمنی داشته باشد كافر است.

شراب

در قرآن کریم آیات فراوانی وجود دارد که حرمت مشروبات الکلی را به زبان کنایه و یا موردی بیان می کند، ولی ما به صریح ترین آنها می پردازیم:

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون * اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! شراب و قمار و بتها و ازلام [نوعى بخت‏آزمايى‏]، پليد و از عمل شيطان است، از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد. سورة مائده آیة 90 »

در مجامع شیعه و سنّی، این حدیث معروف است که پیامبر اکرم (ص) ده گروه را لعنت کرده است که به گونه مستقیم یا غیر مستقیم در شراب سازی دخالت دارند: 1 – کسی که درخت انگور را به نیت شراب غرس کند؛ 2 – آن که بدین قصد از درخت انگور پاسداری نماید؛ 3 – خریدار مشروبات؛ 4 – فروشنده آن؛ 5 – کسی که می نوشد؛ 6 – کاسبی که از شراب فروشی پولی به دست می آورد؛ 7 – فشار دهنده انگور به انگیزه ساختن شراب؛ 8 – افرادی که مشروبات را حمل و نقل می کنند؛ 9 – تحویل گیرنده آن؛ 10 – ساقی یا کسی که شراب برای دیگری می برد.

بر اساس این دلایل و دلایل بسیاری دیگر فقها فتوا داده اند که شراب و هر چيزى كه انسان را مست مى‌كند، چنانچه به خودى خود روان باشد، نجس است، و اگر مثل بنگ و حشيش باشد كه مخدّر و مستى‌آور است و ذاتاً مايع نيست پاك است، هر چند آن را با آب مخلوط كنند و به صورت مايع درآورند، ولى استعمال آن به هر حال حرام است.

و این نکته نباید فراموش شود اگر مايعى زياد آن مست‌كننده باشد مقدار كم آن نيز نجس است.

فقاع (آبجو)

مشروب الكلى كه از جو گرفته مى‌شود و به آن آبجو مى‌گويند حرام و از جهت نجاست مانند شراب است، ولى آبى كه براى خواصّ طبّى از جو مى‌گيرند و به آن ماء الشّعير مى‌گويند و ابداً مسكر نيست، پاك و حلال است.

با توجه به اینکه فرد مسلمان باید از نجاسات و آلودگی های شرعی اجتناب کند برای او اثبات نجس شدن یک شی بسیار مهم است؛ چرا که همانطور که اشاره شد تمام اشیاء عالم پاک هستند مگر این ده چیز و هر چیزی که با این نجاسات برخورد کند. تنها با حدس و گمان نمی توان به نجاست چیزی حکم کند و از این طریق زندگی را بر خود و دیگران دشوار نماید. فقها تصریح می کنند که نجاست هر چيز از سه راه ثابت مى‌شود:

اول: آن كه خود انسان يقين كند چيزى نجس است، و اگر گمان و شک داشته باشد چيزى نجس است لازم نيست از آن اجتناب نمايد.

دوم: آن كه كسى كه چيزى در اختيار او است بگويد آن چيز نجس است، مثلًا همسر انسان يا خدمتکار بگويد ظرف يا چيز ديگرى كه در اختيار اوست نجس مى‌باشد.

سوم: آن كه دو مرد عادل بگويند چيزى نجس است و نيز اگر يك نفر عادل هم بگويد چيزى نجس است، بنا بر احتياط (واجب) بايد از آن چيز اجتناب كرد.