- نرمخویی
- تعریف و اهمیت نرمخویی
تعبیر نرمخویی، معادل کلمه «لین» در فرهنگ لغت عربی است. در بیان ویژگی‌های حضرت ختمی مرتبت (ص) آمده است که حضرت بسیار نرمخو بوده‌اند:
«كَانَ رَسُولُ اللَّه دَائِمَ الْبِشْرِ سَهْلَ الْخُلُقِ لَيِّنَ الْجَانِبِ لَيْسَ بِفَظٍّ وَ لَا غَلِيظ * پيامبر پيوسته گشاده‌رو و آسانگير و نرم بود؛ از خشكى و درشتى و فريادزنى به دور بود». (1)
این ویژگی ظریف مختص افراد با ایمان است؛ همانگونه که امام علی (ع) در وصف مومن فرموده است:
«الْمُؤْمِنُ… سَهْلُ الْخَلِيقَةِ، لَيِّنُ الْعَرِيکَةِ * مؤمن … خوي او هموار، طبيعتش نرم است». (2)
مدیر در آداب و اخلاق اسلامی باید با ارباب رجوع متواضع، نرمخو، گشاده‌رو و مهربان باشد؛ چنانكه امام على (ع) خطاب به محمدبنابىبكر فرمودند:
«فَاخْفِضْ لَهُمْ جَناحَكَ وَ الِنْ لَهُمْ جانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ * با آنان فروتن باش و با نرمخويى و چهرهاى گشاده برخورد کن». (3)
در باب ملاطفت و نرمی در مدیریت، حق تعالی به پيامبرش (ع) دستور ميدهد که در برابر لجاجت، ناداني‌ها، تعصب‌ها، کارشکنيها و مخالفت‌هاي سرسختانه مردم، ملايمت و محبت نشان دهد و آنها را ببخشاید؛ بخشایشي زيبا که حتي با ملامت و سرزنش همراه نباشد:
«فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ * پس از آنها به طرز شايستهاي صرفنظر کن. سوره حجر آیه 85».
امام مؤمنان، علی (ع) در نامه 31 نهج‌البلاغه خطاب به فرزند بزرگوارشان امام حسن (ع) فرمودند:
«احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِيك … وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّين * وادار خود را درباره برادرت بر نرمی به هنگام درشتی او».
امیر عدل و حکمت، علی (ع) در نامه 53 خطاب به مالک اشتر نیز به این ویژگی اخلاقی اشاره نموده و فرمودند:
«مهرباني و خوشرفتاري و نيکوئي با مردم را در دل خود جاي ده و مبادا نسبت به ايشان چون جانور درنده باشی و خوردنشان را غنيمت داني که آنان دو دستهاند يا با تو در دین برادرند يا در آفرينش مانند تو هستند که از پيش گرفتار لغزش بوده و سببهاي بدکاري به آنان رو آورده است، عمدا و سهوا (دانسته يا ندانسته) در دسترشان قرار ميگيرد، پس با بخشش و گذشت خود آنان را عفو کن؛ همانطور که دوست داري خدا با بخشش و گذشتش تو را بيامرزد».
آن حضرت در نامه‌ای دیگر به یکی از کارگزاران خود، مدارا و خوش رفتاری با رعیت را اینگونه امر می‌فرمایند:
«وَ اخْلِطِ الشِدَّةَ بِاللِّين * با مردم در کارها سختي و درشتي را با مقداري نرمي و همواري بياميز». (4)
- آثار نرمخویی
1- اولین اثر نرمخویی طبق سخن امام علی (ع) جلب محبت دیگران است:
«أَلِنْ كَنَفَكَ فَإِنَّ مَنْ يُلِنْ كَنَفَهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَحَبَّة * نرم گردان جانب خود را (يعنى نرمى و مهربانى كن با مردم) پس بدرستى كه هر كه نرم كند جانب خود را پاينده دارد از قوم خود دوستى را». (5)
طبق این سخن گهربار، نرمخویی باعث می‌شود كه اطرافیان فرد، هميشه او را دوست بدارند. امام مؤمنان علی (ع) فرموده‌اند:
«بِلِينِ الْجَانِبِ تَأْنَسُ النُّفُوس * با نرمى پهلو، دلها انس و آرام مى‌گيرد». (6)
اصطلاح پهلوی نرم، که امیرالمؤمنین در این سخن به کار برده‌اند، کنایه از نداشتن تکبر و بدخو نبودن است. برخی از افراد به قدری متکبر و درشتخو هستند که کسی رغبت ندارد در کنار آنان قرار بگیرد. پس طبق فرمایش حضرت، نرمخویی سبب مىشود مردم با صاحب این خو، انس و آرام گيرند و از او وحشت و دوری نكنند.
2- نرمخویی باعث می‌شود افراد بیشتری به دور انسان جمع شوند و از دانش و تجربه او استفاده برند؛ لذا امام علی (ع) در تشبیهی زیبا فرمودند:
«مَنْ لَانَ عُودُهُ كَثُفَتْ أَغْصَانُه * آنکه چوب درختش نرم باشد، (خُلق و خویش نیکو است) شاخه‌های او (دوستانش) فراوان است». (7)
طبق این سخن، هموارى و نرمى درخت خُلق و خوی آدمی باعث رویش شاخه‌ها از آن است؛ چون چوبی که خشك است شاخه‌اى نیز از آن نمی‌رويد. ارتباطات آدمى با دیگران نيز مانند این شاخه است. دوستان و هم‌صحبتان فرد خوشخو به مراتب بیشتر از فرد عبوس و بد اخلاق است.
با نرمخويى، توفيق در مدیریت بر افراد بيشتر مىشود؛ زيرا دستورها، بازتاب منفى ندارد، موجب همكارى ديگران با انسان نرمخو خواهد بود. گاهى هم نرمخويى با افراد خشمناك و درشتخو، مايه خوش رفتارى آنان مىگردد.
3- تأثیر روانی نرمخویی بر مخاطبان سبب پیشبرد اهداف مدیریتی از جمله متقاعدسازی است.
خداوند به حضرت موسی امر میکند وقتی همراه برادرش برای ارشاد فرعون می‌روند با او به نرمی سخن بگویند؛ چرا که در بیان لطیف و ملایم امکان ایجاد خشیت و ایمان بیشتر وجود دارد:
«فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَکَّرُ أَوْ يَخْشی * اما به نرمي با او سخن بگوييد؛ شايد متذکر شود يا (از خدا) بترسد. سوره طه آیه 44».
از این آیه استفاده می‌شود که نرمخویی و ملایمت در هدایت و تربیت مردم نقش مؤثری دارد.
4- نرمخویی و مهربانی یکی از نشانه‌های روشن اخلاق دینی است.
خداوند در قرآن کریم پیامبر اعظم (ع) را برای این ملایمت و نرمخویی می‌ستاید و می‌فرماید:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ * به برکت رحمت الهي در برابر آنان نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراکنده ميشدند. سوره آل عمران آیه 159».
شأن نزول این آیه، حادثه اُحد است. بعد از بازگشت مسلمانان از اُحد کساني که از جنگ فرار کرده بودند، اطراف پيامبر را گرفتند و ضمن اظهار ندامت تقاضاي عفو و بخشش کردند. خداوند در اين آيه به پيامبر دستور عفو عمومي آنها را صادر کرد و پيامبر با آغوش باز، خطاکاران توبهکار را پذيرفت.
- حدّ نرمخویی
«قاطعيت» و «نرمى» دو ویژگی زيباى اخلاقى است كه وجود هر يك از آنها كمال به شمار میرود و نبودنش، نقص اخلاقى است. اين دو بالِ در ظاهر متضادّ، هرگاه به طور شايسته به كار گرفته شود، با هم انسان را به سوى ترقى پرواز مىدهد. قاطعيت و نرمى، هر كدام واكنشى است كه انسان نسبت به كنش يا خواهش ديگران از خود بروز مىدهد. حال اگر خرد بر آدمى حاكم باشد، موقعيت هر يك را به خوبى مىسنجد و هركدام را مناسبتر تشخيص داد به كار مى‌گيرد و يا به آن اولويت مىدهد و در نتيجه طرف مقابل را نسبت به خود متقاعد، متمايل و سازگار مىكند.
بهترين معيار اعمال قاطعيت و نرمى را امير مؤمنان (ع) در سخنانى به مالك اشتر، (هنگام اعزام او به مصر) اینگونه بیان مىفرمايند:
«در كارهاى مهم خويش از خدا مدد بجوى و سختگيرى را با نرمخويى ممزوج كن و هر جا مدارا كارسازتر است، مدارا كن و اگر جز از سختگيرى كار برنمىآيد، سختگيرى کن». (8)
امام در این سخن، چگونگى و محدوده بهكارگيرى قاطعيت و نرمى را براى مدير تشريح مىكند در عين حال بيان مىکند.
مولى‌الموحدين، على (ع) که پس از پیامبر اکرم (ص) عالىترين الگوى مديريت اسلامى در همه ابعاد است و در حالی که در جنگهاى بسیاری شركت فعّال داشت و کثیری از قهرمانان و دلاوران مشرك و منحرفان را به هلاكت رسانده بود به يكى از فرماندارانش به نام حذيفة بن يمان مىنويسد:
«… وَ آمُرُكَ بِالرِّفْقِ فى امُورِكَ وَاللّينِ وَالْعَدْلِ فى رَعِيَّتِكَ * به تو فرمان مىدهم كه در كارهايت در برخورد با مردم با مدارا و نرمى و عدالت رفتار كنى». (9)
از سویی دیگر، نرمخویی نباید نشانه‌ای از ضعف و سستیِ مدیر در اجرای قانون باشد؛ یعنی خوی نرم نباید از روی ضعف و ناتوانی باشد بلکه باید برگرفته از قوت و توانایی روانی شخص باشد. فردی که از فضیلت اخلاقی سرشار است در عین حال که دیگران را دوست دارد و به آنان احترام می‌گذارد، اجازه سوءاستفاده به دیگران را نمی‌دهد.
طبق فرموده امام علی (ع):
«كُنْ لَيِّناً مِنْ غَيْرِ ضَعْفٍ شَدِيداً مِنْ غَيْرِ عُنْف * نرم خو باش ولی نه ضعیف، سخت باش ولی نه درشت خو». (10)
این سخن زیبا حدّ و اندازه نرمخویی را به گونه‌ای بیان میکند که عزّت و شخصیت فرد حفظ شود؛ يعنى باید طوری نرمی به خرج داد که نشان ضعف نباشد و طوری جدیت به خرج داد که نشان سختی و تندی نباشد.
—————-
(1) مکارم الاخلاق، ص 14.
(2) نهج البلاغه، حکمت 325.
(3) همان، نامه 27.
(4) همان، نامه 46.
(5) تصنیف غرر الحکم، ص 250.
(6) همان.
(7) نهج البلاغه، حکمت 205.
(8) بحار الانوار، ج 33، ص 540.
(9) همان، ج 28، ص 88.
(10) تصنیف غرر الحکم، ص 445.
