• نگاهى به تاريخ يثرب‏

مورخان در مورد نخستين ساكنان يثرب پس از طوفان نوح عليه السلام، اختلاف كرده‏اند كه آنان را مى‏توان به چهار گروه تقسيم كرد:

  1. بعضى گفته‏اند: هنگامى كه مردم، از كشتى نوح عليه السلام كه بر كوه جودى نشسته بود، خارج شدند، به سوى مدينه رهسپار گشتند؛ محل فرود اين عدّه بعدها به سبب تعداد آنان «بازار هشتاد» ناميده شد. آنان تنها ماندگان و زندگانِ پس از طوفان نوح عليه السلام بودند. زبانى كه اين قوم به آن سخن مى‏گفتند، به 72 زبان تقسيم مى‏شد كه عربى يكى از آن‏ها بود.

عِمْليق و طَسَمْ پسران لُود بن سامِ بن نوح در ميان آنان عرب زبان بودند. (1) فرزندان «عَبيل» در يثرب فرود آمدند و اين شهر به نام نخستين ساكن آن يعنى «يَثرب بن عَبيل بن عَوصِ‏ ابن ارْمِ بن سام بن نوح عليه السلام»، يثرب‏ ناميده شد.

  1. بعضى اولين ساكن مدينه پس از طوفان را «يثرب بن قانية بن مَهْلابيل بن ارْم بن عَبيل بن عَوص بن ارْم بن سام بن نوح عليه السلام» دانسته‏اند.
  2. كسان ديگرى اظهار داشته‏اند: نخستين ساكنان مدينه، پس از طوفان، اقوام «صَعْل و فالِح» بوده‏اند كه در زمين به فسق و فجور مى‏پرداختند. خداوند داوود نبىّ عليه السلام را بر آنان فرستاد و آن حضرت با ايشان جنگيد و اسيران زيادى گرفت؛ سپس به قدرت الهى كرم‏هايى برگردن آنان سوار شد كه تمامى ايشان را هلاك كرد. (2)
  3. آخرين گروه مى‏گويند: هنگامى كه عمالقه در سرزمين‏ها پراكنده شدند، بعضى از آنان در يثرب فرود آمده و ساكن شدند. اين قوم، ستم و تجاوز را پيشه خود كردند؛ در حالى كه خداوند به آنان وسعت رزق و طول عمر عطا كرده بود؛ به‏طورى كه عُمر هر يك ازايشان به 400 سال مى‏رسيد و شنيده نشده كه كسى از آنان در طول اين مدّت مرده باشد.

حضرت‏موسى عليه السلام لشكرى فرستاد وآنانى كه در مدينه و مكّه ساكن بودند را به قتل‏رساند.

  • ورود يهود به يثرب‏

يهوديان بارها در طول تاريخ به اين سرزمين مهاجرت كرده‏اند. مورخان، تاريخِ مهاجرت‏هاى اوّليه يهود را از هزار تا هفتصد سال پيش از ميلاد مسيح ثبت كرده‏اند. در زمان سلطنت داوود نبى عليه السلام، درگيرى‏ها و اختلافاتى ميان فرزندان وى به وقوع پيوست.

در اين زمان، يكى از فرزندان او به نام «اشالوم» همراه گروهى از بنى اسرائيل به خيبر و ديگر سرزمين‏هاى شبه جزيرة العرب از جمله شام رفتند. (3) نبونيد، حاكم بابل، شمارى از عراقى‏ها را همراه خود آورده و در اين مناطق‏ (حجاز) ساكن ساخته بود. در ميان ايشان يهوديانى از بابل و فلسطين بودند. پيش از اين نيز يهوديانى همزمان با مهاجرت به فلسطين به اين‏جا كوچ كرده و تا روزگار ظهور اسلام در آن ساكن بوده‏اند. (4) علماى‏يهود توصيف پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در تورات راديده بودندكه درآن آمده بود: اين پيامبر در مكّه مكرّمه ظهور كرده و سپس به سوى سرزمينى كه ميان دو حرّه واقع و داراى نخل است مهاجرت مى‏كند. پس آنان در جستجوى اين نشانى‏ها با اشتياق تمام از شام به اين سرزمين رو آوردند. هنگامى كه اين نشانى‏ها را در يثرب يافتند، در آن‏جا ساكن‏شدند. (5) كسانى چون استرابون و پلينيوس، در ميان دولت‏هاى جزيرة العرب از دولت يهود نام برده‏اند. احتمالًا مهاجرتِ بعدى يهوديان به اين سرزمين و به‏ويژه به يثرب، در سال 70 ميلادى و پس از آن صورت گرفته است. اين امر، به علت تخريب معابد آنان توسط قيصر «تيتوس» و حملات متعدد قيصرها عليه يهوديان، از سال 132 م. بوده كه موجب فرار عده بيشترى شد، لذا برخى از آنان به حجاز رفته و عده‏اى نيز وارد يثرب شدند. (6) در هر حال، قبايل يهود كه به يثرب آمدند، 25 قبيله بودند. آنان شهر را به اين صورت ميان خود تقسيم كردند:

  1. قبايل بنى‏قريظه‏ و بنى‏نضير؛ آنان در «عاليه» فرود آمدند كه امروز آن را «العوالى» مى‏نامند. ايشان در اين منطقه به حفر چاه‏ها و كاشت درختان پرداختند. بعضى از قبايل عرب نيز در كنار آنان فرود آمده و ساكن شدند.
  2. قبايل بنى قينقاع؛ در منطقه «الصاغه» فرود آمدند كه خيابان قربان امروزى است. منازل عالى و زيباى آنان در شمال‏غربى «مدشونيه» ساخته شد.

يهوديان براى خود دژها و قلعه‏هايى ساختند كه به آن‏ها اطُم گفته مى‏شد. آنان اين كار را از اعراب عمالقه فرا گرفته بودند. مجموع دژها و حصن‏هايى كه براى خود ساختند به 160 عدد مى‏رسيد.

اعراب مجاور نيز مثل آنان قلعه‏هايى ساختند كه در مجموع به 72 عدد مى‏رسيد.

هنگامى‏كه پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه آمدند، مهاجران را از ويرانى اين حصن‏ها منع كردند و آن‏ها را زينت مدينه منوره دانستند.  ورود اوس و خزرج يا يمانى‏ها به يثرب‏ به جز قبايل يهود و اعرابى كه در يثرب ساكن بودند، تعدادى از اعراب نيز از يمن و جنوب شبه جزيره كوچ كرده و در سرزمين‏هاى شمالى؛ از جمله يثرب و غسان ساكن شدند. (7) به سبب خرابى سد مأرب، اين مهاجران به علّت انتساب به «يَعْرَب ابن قحطان»، «اعراب قحطانى» ناميده شدند؛ در مقابل ايشان، اعرابى كه در حجاز و به‏ويژه مكّه ساكن و از فرزندان عدنان از نسل اسماعيل عليه السلام بودند، «اعراب عدنانى» ناميده شدند.

اعراب جنوبى يا قحطانى، كه همان يمنى‏هاى مهاجر باشند، بر خلاف اعراب عدنانى يا ساكنان مكّه، از تمدّن و شهرنشينى برخوردار بودند و كار و پيشه اصلى آنان كشاورزى، زراعت، توليدات و مصنوعات دستى بود؛ چون يثرب در سراسر شبه جزيره‏ امتيازات و ويژگى‏هاى مورد نظر آنان را داشت، آنجا را براى سكونت مناسب ديدند.

از ميان اعراب يمانى كه در يثرب ساكن شدند، دو طايفه نيرومند اوس و خزرج، كه بعدها پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را «انصار» ناميد، با يهود بنى‏قريظه و بنى‏نضير پيمان‏هايى بستند. (8) اوس و خزرج كه از فرزندان «حارث بن زيد بن سواد بن اسلم‏بن اسحاق بن قضاعه» بودند، همواره براى تسلط بر شهر يثرب با يكديگر رقابت مى‏كردند. منابع تاريخى مملو از شرح وقايع، جنگ‏ها و ستيزهاى اين دو طايفه با يكديگر است كه به آن‏ها «ايام العرب» گفته مى‏شد.

درگيرى و كشتار ميان اوس و خزرج، امرى عادى و كارى روز مرّه بود، در حالى كه هيچ‏كس در اين منطقه نبود تا بتواند اين دو رقيب را با هم تفاهم دهد و به زير سلطه و نفوذ خود درآورد و به عبارتى، كسى نبود كه حرف آخر را بزند. به گفته ولهاوزن: «نزاع و تخاصمى كه وجود داشت زندگى را براى توده مردم سخت مى‏نمود، تنها يك مرد مى‏خواست كه بتواند اين جامعه متفرق را انتظام بخشد.».

خداوند در اين زمان، با ظهور اسلام و بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله، آنان را به هدايت و صلح و دوستى رهنمون ساخت و رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به عنوان فرمانرواى مطلق، جهت التيام بيمارى عداوت و دشمنى و اعاده امنيت به اين شهر رهسپار شد. در اين موقعيتِ ويژه بود كه آن حضرت به عنوان عامل وحدت رخ نمود و قبايل مختلف يمانى را با عنوان «انصار» در پيمان‏هاى عقبه اول و عقبه دوم متحد ساخت و سرانجام نيز دو جناح متخاصم و نيرومند شبه جزيره؛ يعنى قحطانيان و عدنانيان را پس از قبول دين مبين اسلام، با نام انصار و مهاجر در زير لواى اين دين، به يكديگر پيوند اتحاد زد. با مهاجرت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله به يثرب، اين شهر را مدينة النبى صلى الله عليه و آله ناميدند.

  • نام‏هاى مدينه‏

مدينه منوره در قبل و پس از اسلام، نام‏هاى فراوانى داشت كه كسانى چون «مجدالدّين شيرازى»، «ابن زباله»، «سمهودى» و ديگران نام‏هاى اين شهر را ثبت كرده‏اند. شيرازى حدود شصت نام و ابن شبه و ابن زباله، كه از قديمى‏ترين مورخان مدينه هستند، حدود چهل نام‏ و سمهودى نيز 94 نام براى اين شهر ذكر كرده‏اند. برخى از نام‏هايى كه براى آن آورده‏اند، عبارت‏اند از:

ارْضُ اللَّهِ، ارْضُ الْهِجرَةِ، الْايمانْ، الْبارَّه، الْبرَّة، البَلَد، بَيتُ الرّسولِ، الحرم، الدَّار، دارالابرار، طابة، طَيّبة، يثرب و …

براى مدينه نام‏هايى نيز در قرآن آمده است؛ از جمله: المدينه، مدخل صدق، دارالايمان، ارض‏اللَّه.

توضیح وجه تسمیه مدینه به بعضی از نام ها به طور مختصر اینگونه است:

  1. يثرب: آن اسم اوّلین نفری است كه در آن موضع ساكن شده و با اشاره به نام «يَثرب بن عَبيل بن عَوصِ‏ ابن ارْمِ بن سام بن نوح عليه السلام»، يثرب‏ ناميده شد.
  2. ارض اللَّه: «أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتهُاجِرُواْ فِيهَا * آنها [فرشتگان‏] گفتند: مگر سرزمين خدا، پهناور نبود كه مهاجرت كنيد؟! سوره نساء آیه 97».

جماعتى از مُفسّران گفته‏اند مراد به «ارض‏اللَّه» در اين آيه كريمه مدينه‏ شريفه است.

  1. الايمان: «وَ الَّذِينَ تَبَوَّءُو الدَّارَ وَ الْايمَان * و نيز سهمى از آن غنائم از آن كسانى از اهل مدينه است كه در مدينه و در قلعه ايمان جاى دارند. سوره حشر آیه 9» وجه تسميه به ايمان بنا بر آن است كه او مظهر و مسير ايمان است.
  2. البارّة: به تشديد الرّا البرّة: وجه تسميه اين اسم كثرت برّ و نيكويى آن شهر بر اهل آن و بر جميع عالميان به بركت رسول- صلى‏اللَّه عليه و آله و سلم- است.
  3. دارالايمان: در حديث آمده‏ كه: «الْمَدينَة قُبة الْاسْلام وَ دار الايمان».
  4. المؤمنه: در خبر است كه سوگند به خدايى كه نفس من به يد قدرت اوست به درستى كه خاك مدينه، مؤمنه است.

———————
1. سمهودى، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى، ج 1، ص 156.

  1. سمهودى، وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى، ج 1، ص 158.
  2. ابن خلدون، العبر، ج 1، صص 92 و 93.
  3. جواد على، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، ص 452.
  4. ابن نجار، اخبار المدينه، ص 13.
  5. طبرى، تاريخ طبرى، ج 2، ص 455؛ بيرونى، آثار الباقيه عن القرون الخاليه، ص 377.
  6. ابراهيم بيضون، سهيل زكار، تاريخ العرب السياسى من فجر الاسلام حتى سقوط البغداد، ص 28.
  7. ابراهيم بيضون، سهيل زكار، همان، ص 28.

دیدگاه‌ خود را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

اسکرول به بالا