وجه تسميه‏ کربلا

• وجه تسميه‏ کربلا

اين‏سرزمين را به نام‏هاى گوناگونى خوانده‏اند كه اطلاق عام بر خاص است، از جمله:

1- كربلا

همان گونه كه اشاره شد، منطقه قديمى كربلا در عصر تمدن بابل، به كور بابل‏ معروف بود و بعدها به صورت كربلا تغيير نام يافت. برخى نيز آن را واژه‏اى آرامى يا عبرى يا بابلى و برگرفته از «كرب وال» مى‏دانند كه نام معبد بوده و آن را پرستش‏گاه و حرم خداوند مى‏دانستند. عده‏اى نيز آن را از نام آرامى «كربلاتو»، به معناى چيزى كه‏ سر را با آن مى‏پوشانند، گرفته‏اند. برخى نيز آن را از «كربل» به معناى نوعى گياه كه در آن جا فراوان مى‏رويد و يا از «كربله» به معناى نرمى و سستى خاك در زير پاها و يا از واژه فارسى «كاربالا» يعنى كار بلند و والا يا آسمانى دانسته‏اند كه در عصر ساسانيان رايج بود و آن واژه در حقيقت معرب است. هنگام ورود امام حسين عليه السلام به اين سرزمين، ايشان نام آن را پرسيد. در ميان نام‏ها يكى كربلا بود، فرمود: «ارض كرب و بلا» و خواست از آن خارج شود كه نگذاشتند. قديمى‏ترين شعرى كه نام كربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است كه عصر جاهليت را درك كرده است.

2- طف‏

«طف» به ساحل و كناره‏هاى رود در سمت خشكى‏گويند و «طف البصره» به معناى بيابان و سرزمين بصره است. به عبارتى ديگر «طف» در لغت به سرزمين عرب مشرف بر بيابان عراق اطلاق مى‏شود. در متون تاريخى از كربلا به سرزمين طف ياد شده است كه امام حسين عليه السلام در آن جا به شهادت رسيد. از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه‏ فرمود: «جبرئيل مرا خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمين طف كشته مى‏شود، جبرئيل اين خاك را برايم آورده و به من خبر داده كه محل قتل او در همين خاك خواهد بود». (1)

3- غاضريه‏

كربلا را به سبب سكونت طايفه‏اى به نام بنى غاضر، از قبيله بنى اسد، در نزديكى آن، غاضريه نيز مى‏نامند. آن جا آبادى وسيع و پر رونقى بود كه در كنار فرات و در شمال كربلا قرار داشت و به آن متصل بود. در حقيقت به همان مكانى اطلاق مى‏شد كه تقريباً اكنون حرم ابوالفضل عليه السلام است. در متون تاريخى از شهادت امام حسين عليه السلام در راه غاضريه و آب بندى در كرانه فرات ياد شده است. امام صادق عليه السلام در آداب زيارت امام حسين عليه السلام مى‏فرمايد: «هر گاه به سوى حائر آمدى از پل عبور كن و در فرات غسل نما و در غاضريه قدم بگذار». (2)

4- نينوا

نينوا شهرى تاريخى در مقابل موصل از سرزمين بابل است كه كربلاى قديم نيز جزو آن بوده است لذا قدمت آن به عصر تمدن بابل مى‏رسد. اين شهر پايتخت دولت آشور و اين نام از اسامى آشورى است. در دوره‏هاى بعد، اين منطقه به قريه‏اى تبديل شد كه در نزديكى كربلاى قديم قرار داشت، به اين سبب گاهى نام نينوا را كربلا و كربلا را نينوا ناميده‏اند و ياقوت حموى نيز كربلا را جزيى از نينوا مى‏داند. امام حسين عليه السلام وقتى نام آن را كربلا شنيد، از نام ديگرش پرسيد. گفتند: نينوا است. همان موقع دستور داد كاروان بار گشايند و رحل اقامت افكنند. (3) امروزه، تپه‏هايى باستانى در قريه نينوا از دوران تمدن بابلى خبر مى‏دهد كه به تپه‏هاى تاريخى معروف هستند.

5- عَقْر

«عقر» در لغت به شكاف و فاصله ميان دو مكان گفته مى‏شود.  از آن جا كه اين مكان ميان بابل و كربلا و نزديك به بابل بود، آن را عقر و عقر بابل مى‏خواندند. امام حسين عليه السلام هنگام ورود به اين منطقه، وقتى نام اين سرزمين را پرسيد، يكى از نام هايى كه گفته شد عقر بود و امام فرمود: «از عقر به خدا پناه مى‏برم». (4) در متون تاريخى از اين مكان به نام عقر نيز ياد شده است.

6- نواويس‏

اين‏نام ريشه‏اى مسيحى وسريانى دارد كه به قبرستان مسيحيان، واقع در شمال غرب كربلاى كنونى گفته مى‏شد. امروزه، اين قبرستان كنار درياچه سليمانيه، در محله‏اى به نام «براز على» واقع شده و حسينيه ناميده مى‏شود. امام حسين عليه السلام به اين نام اشاره كرده‏اند: «گويا مى‏بينم كه گرگان بيابان‏هاى ميان نواويس و كربلا، بند بند من را از هم مى‏گسلند». (5)

7- حائر

به محل دفن نواده رسول خدا صلى الله عليه و آله در سرزمين كربلا، حائر يا حائر حسينى گويند.

«حائر» در لغت، اسم فاعل از حار- يحير است و به جايى گفته مى‏شود كه آب در آن جمع شود و بيرون نرود. به عبارتى ديگر، به حوض يا مكانى گويند كه آب و مسيل آن از زمين‏هاى مجاور به سوى آن سرازير شود، اما آب در آن دور زند و فراگير نشود. اين نام و مخفف آن «حير» در متون تاريخى به كربلا و حائر حسين، به مكان قبر و محدوده مزار امام حسين عليه السلام گفته شده است.

وجه تسميه آن چنين است كه وقتى متوكل دستور تخريب بارگاه و مزار امام حسين عليه السلام و شهيدان كربلا را صادر كرد به آن مكان آب جارى ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روى قبر جارى نشد. اين مكان شامل مركز اصلى حرم امام حسين عليه السلام و گنبد و ضريح ونيز مدفن شهيدان كربلا است. بر اساس روايتى از رسول خدا صلى الله عليه و آله، حائر حسين مكانى بسيار مقدس است و عبادت در آن جا فضيلت فراوان دارد.

آن حضرت به ابو سعيد خدرى فرمود: «در زير گنبد و قبه او (امام حسين عليه السلام) دعاها و خواسته‏ها به اجابت مى‏رسد و تربت و خاك او شفا بخش است. خداوند پيشوايان معصوم را در نسل او قرار داده است». براى كربلا نام‏هاى ديگرى هم ذكر شده است.

———————–

1. محسن الامين، اعيان الشيعه، 4/ 139.
2. جعفر ابن قولويه، كامل الزياره، 221.
3. طبرى، همان، 6/ 232.
4. ياقوت حموى، همان، 4/ 136.
5. ابن طاووس، اللهوف على القتلى الطفوف، 53.