• کتاب (نامه­ی اعمال)

در دنيايى كه ما در آن زندگى می­کنیم اعمال و گفتار ما، حركات زودگذرى هستند كه پس از انجام يافتن ظاهراً محو و نابود مى‏شوند و دوام و بقايى ندارند، ممكن است يك عكاس ماهر و وقت شناس درست در لحظه وقوع جنايتى در محل حاضر باشد و فوراً چند عكس گويا از تمام مراحل جنايت بگيرد و يا از صداها نوار بردارد و تا حدى رنگ جاودانگى به آن ببخشد، ولى اصل گفتار و عمل هرچه بود چند لحظه‏اى انجام يافت و گذشت و تمام شد.

اما همين الفاظ و سخنان و اعمال نيك و بدى كه در اين زندگى انجام داده‏ايم و ظاهراً نابود و فراموش شده است، در رستاخيز به صورت موجودات مستقلى در مى‏آيند كه همنشينهاى اصلى ما را تشكيل مى‏دهند و از ما دورى نخواهند كرد!

در روز قیامت یکی از مراحل نخستین در حسابرسی، ارائه پرونده­ی اعمال انسانهاست. اصل این مسأله، با توجه به آیات و روایات فراوانی که از آن سخن گفته است، از مسلمات اعتقادات اسلامی به شمار می­آید، هرچند حقیقت آن، آن گونه که باید، برای ما شناخته شده نیست. آنچه که از پاره­ای آیات درباره­ی نامه­ی اعمال آدمی در قیامت فهمیده می­شود، از این قرار است:

خداوند تمام اعمال و رفتارهای انسانها را ثبت می­کند، به گونه­ای که حتی آثار اعمال نیز ضبط می­گردد:

«إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَ نَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ آثَارَهُمْ * آری! ماییم که مردگان را زنده می­سازیم و آنچه را از پیش فرستاده­اند، با آثار و اعمالشان درج می­کنیم. سوره یس آیه 12».

در برخی آیات نیز، نگارش و ثبت اعمال به فرشتگان الهی نسبت داده شده است:

«أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لاَ نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوَاهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَکْتُبُونَ‌ * آیا می­پندارند که ما راز آنها و نجوایشان را نمی­شنویم؟ چرا و فرشتگان ما پیش آنان حاضرند و ثبت می­کنند. سوره زخرف آیه 80».

بدیهی است که بین این دو تعبیر تعارضی نیست، زیرا همان گونه که بارها گفته ایم فعل مخلوقات الهی، از یک نظر، فعل خداوند نیز هست. این احتمال نیز وجود دارد که خدا از سر رحمت و ستاریت، از آگاه شدن فرشتگان بر اعمال برخی انسانها جلوگیری می کند. (1)

از آیه دیگری استفاده می­شود که بر هر انسانی دو فرشته گمارده شده­اند که وظیفه آنها ثبت اعمال اوست:

«إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ * مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ * آنگه که دو فرشته دریافت کننده از راست و از چپ، مراقب نشسته­اند. آدمی هیچ سخنی را به لفظ در نمی­آورد  مگر اینکه مراقبی آماده نزد او آن را ضبط می­کند. سوره قاف آیه 17 و 18».

به هر تقدیر، ثبت رفتارهای آدمی در نامه­ی اعمال وی چنان دقیق و جامع است که کوچکترین خطا، لغزش و نقصانی در آن صورت نمی­پذرد؛ از این رو بدکاران پس از مشاهده­ی آن، سخت شگفت زده و هراسان می شوند:

«وَ وُضِعَ الْكِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمينَ مُشْفِقينَ مِمَّا فيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً إِلاَّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدا * و كتاب در آن جا گذارده مى‏شود، پس گنهكاران را مى‏بينى كه از آنچه در آن است، ترسان و هراسانند و مى‏گويند: اى واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته مگر اينكه آن را به شمار آورده است؟! و (اين در حالى است كه) همه اعمال خود را حاضر مى‏بينند و پروردگارت به هيچ كس ستم نمى‏كند. سوره کهف آیه 49».

چنان‏كه امام صادق (عليه‏السلام) مي‏فرمايد: «هنگامي كه قيامت برپا گردد نامه اعمال انسان به او داده و گفته مي‏شود: بخوان. راوي گويد: از امام پرسيدم آيا آن‏چه را در كتاب است مي‏داند؟ فرمود: همه را مي‏شناسد و به خاطر مي‏آورد؛ حتی هر چشم بر هم زدني، گفتن كلمه­اي، جا به جا كردن قدمي و هر كاري انجام داده چنان به خاطر مي‏آورد كه گويي همان لحظه انجام داده است. از اين رو با همه شگفتي مي‏گويند: اي واي بر ما! اين چه كتابي است كه هيچ كار كوچك و بزرگي نيست مگر آن كه آن را برشمرده است.» (2)

گواهی نامه­ی اعمال بر آنچه که بشر انجام داده، چنان روشن است که هیچ کس را توان انکار نیست. قرآن بر حقانیت این گواهی تأکید کرده، آن را معلول این واقعیت می­داند که نامه­ی اعمال دقیقاً نسخه برداری از اعمال انجام شده­ی انسانهاست:

«هذَا کِتَابُنَا يَنْطِقُ عَلَيْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * این است کتاب ما که بر ضد شما به حق سخن می­گوید. ما از آنچه می­کردید، نسخه برمی­داشتیم. سوره‌ جاثیه آیه  29».

از پاره­ای آیات نیز روشن می­شود که نیکوکاران و بدکاران به گونه­ای متفاوت نامه اعمال خویش را دریافت می­کنند.

«فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ کِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَءُوا کِتَابِيَهْ‌ * اما کسی که کارنامه­اش به دست راستش داده می­شود، گوید: بیایید و کتابم را بخوانید. سوره حاقه آیه 19»؛ و

«وَ أَمَّا مَنْ أُوتِيَ کِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ کِتَابِيَهْ‌ * وَ لَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ‌ * و اما کسی که کارنامه اش به دست چپش داده شود، گوید: ای کاش کتابم را دریافت نکرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم. سوره حاقه آیه 25 و 26».

پرونده اعمال مؤمنان و نیکوکاران به دست راست آنان داده می­شود و از آنجا که در آن، بر اثر فضل و بخشش الهی، هیچ نقطه­ی سیاهی نیست، با خشنودی و سرافرازی اهل محشر را به دیدن آن فرا می­خوانند. از سوی دیگر، نامه­ی عمل بدکاران به دست چپ آنان داده می­شود و از آن جهت که در بردارنده­ی اعمال زشت آنهاست، آرزو می­کنند که کاش هیچ گاه چنین پرونده ای دریافت نمی­کردند. (3)

گروهی از علماء بر این اعتقادند که در آخرت سه نوع کتاب یا نامه­ی عمل وجود دارد:

اول: نامه­ای که مخصوص هر انسانی است و تمام جزئیات اعمال او را منعکس می­کند:

«وَ کُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ کِتَاباً يَلْقَاهُ مَنْشُوراً * اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَى بِنَفْسِکَ الْيَوْمَ عَلَيْکَ حَسِيباً * و کارنامه هر انسانی را به گردن او بسته ایم، و روز قیامت برای او نامه ای که آن را گشاده می بیند بیرون می آوریم. نامه ات را بخوان؛ کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی. سوره اسراء آیه 13 و 14».

دوم: نامه­ای که مربوط به امتهاست و مجموعه اعمال و رفتار یک امت در آن ثبت است:

«وَ تَرَى کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى کِتَابِهَا * و هر امتی را به زانو درآمده می بینی؛ هر امتی به سوی کارنامه خود فراخوانده می شود. سوره جاثیه آیه 28».

سوم: کتاب واحد و جامعی که مجموعه اعمال همه انسانها و تمام امتها از ابتدا تا انتهای تاریخ در آن ثبت است:

«وَ وُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ * و کارنامه اعمال نهاده می­شود، آنگاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک می­بینی. سوره کهف آیه 49».

• حقیقت نامه­ی عمل

تردیدی نیست که نامه اعمال انسان در آخرت، از جنس دفتر و کتاب دنیوی نیست که خطوطی بر اوراق آن نقش بسته باشد و ثبت و ضبط رفتارهای آدمی در آن، از طریق کتابت صورت پذیرد. حال این پرسش مطرح می­شود که حقیقت این کتاب چیست؟ در این باره، آرای متنوعی اظهار شده که در این میان سه رأی زیر از اهمیت بیشتری برخوردار است:

الف) نامه ی اعمال، کنایه از روح و نفس انسانی است که آثار همه اعمال در آن باقی مانده است و در قیامت، بسان صحیفه­ای، اعمال گذشته آدمی را باز می­نماید. (4)

ب) نامه­ی اعمال، دربردارنده­ی حقیقت اعمال انسان است که در دنیا، به دلیل وجود حجابهای غفلت، از درک آدمی پنهان است. اما در آخرت، که پرده­های غفلت کنار می­رود حقیقت اعمال انسان، بر او آشکار می­شود. (5)

ج) نامه­ی اعمال، در حقیقت، آثار تکوینی اعمال انسان است که در آخرت تجلی می­کند.

—————————

(1) همان گونه که در دعای شریف کمیل از زبان امیرمؤمنان علی (ع) می خوانیم: «و کنت انت الرقیب علی من ورائهم و الشاهد لما خفی عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلت سترته».

(2) نورالثقلين، ج 3، ص 144.

(3) شایان ذکر است که در نظر برخی مفسران، مقصود از «راست و چپ» در این آیات، معنای حقیقی آنها نیست بلکه «راست» نمادی از خیر و حقیقت و «چپ» نمادی از شر و انحراف است. در نظر علامه طباطبایی، «راست» و «چپ» در اینجا ، کنایه از سعادت و شقاوت است. ن.ک : علامه طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام، صص 131 ـ 134.

(4) فیض کاشانی، تفسیر صافی، ذیل آیه 13 سوره ی اسراء.

(5) ر.ک : علامه طباطبایی، المیزان، ج 13، ص 58 و انسان از آغاز تا انجام، صص 128 ـ 130.