- مدیریت کارآمد
در بررسی تعاریف مدیریت و رهبری دو مفهوم مهم وجود دارد که پرداختن به آن دو واژه، جایگاه مدیران و رهبران را آشکارتر می‌سازد. این دو مفهوم با واژه‌های «کارآیی» و «اثربخشی» مشخص شده است.
الف) کارآیی
انجام دادن کار به بهترین روش با صرف کمترین هزینه و در کمترین زمان ممکن را گویند؛ به شرط آن که از کیفیت مطلوب نکاهد.
بنابراین در بحث كارایی، چند ملاك مهم وجود دارد:
1-كار به بهترین روش
بر اساس دین اسلام هر فرد مسلمان موظف است كاری را كه به عهده می‌گیرد به بهترین نحو به انجام رساند. چنان که از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) روایت شده است که:
«إِذَا عَمِلَ أَحَدُكُمْ عَمَلًا فَلْیتْقِن». (1)
«هر مسلمانی چون به انجام کاری دست یازد، بایدکه به بهترین روش آن را به انجام رساند».
در حدیثی دیگر، پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) درستی در اعتقاد و استقامت در دین را مشروط بر استقامت در كردار می‌دانند. چنان که امام صادق (علیه‌السلام) به روایت از آن حضرت می‌فرماید:
«سَلُوا اللَّهَ السَّدَادَ وَ سَلُوهُ مَعَ السَّدَادِ سَدَادَ الْعَمَل». (2)
«از خداوند استقامت بجویید و همراه آن استقامت، پایداری در كار طلب کنید».
2- كار با صرف كمترین هزینه
موفقیت مدیر مستلزم آن است كه سرمایه‌ی سازمان تحت نظارت خود را نیز مدیریت کند؛ چنان که در مخارج روزمره و بودجه‌های سرمایه‌داری و جاری دقت کند و حتی در مصرف اموال و هزینه کردن از بیت‌المال نیز با وسواس عمل کند.
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) برای آنکه کارگزارانشان را از اسراف اداری برحذر دارند، چنان موشکافانه به بیان دستورات خویش می‌پردازند که صاحب اندک بینش نیز تواند حدیث مفصل از این مجمل عیان سازد؛ چنان که می‌گویند:
«اَدِقُّوا اَقـْلامَکُمْ وَ قارِبُوا بَینَ سُطُورِکُمْ، وَاحْذِفُوا عَنّی فُضُولَکُمْوَاقْصُدُوا قَصْدَ الْمَعانِی، وَ اِیاکُمْ وَالاْکْثارَ فَاِنَّ اَمْوالَ الْمُسْلِمینَ لا تَحْتَمِلُ الاِضْرارَ» (3)
«نوک قلم‌های خود را تیز و خطوط (نامه) را نزدیک به هم بنویسید؛ عبارت‌های اضافی را حذف کنید و اصل سخن را مورد توجه قرار دهید. از زیـاده‌روی و مصرف بیش از حد بپرهیزید که اموال مسلمانان تحمل زیان را ندارد».
3- سرعت انجام دادن کار
اگرچه انجام هر كاری ناگزیر از گذر زمان است، در انجام دادن بسیاری از امور لازم است که سرعت بیشتری به کار گرفته شود.
سرعت در كار، در مواقع بحرانی و در جایی كه آبروی نظام و اسلام در خطر است، جایگاهی ویژه می‌یابد. روش پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در بسیاری از اقدامات سیاسی خود در مدینه، سرعت در انجام دادن اعمال بود. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مساجد را زیبا، محكم و با سرعت بنا می‌کردند و مردم را به سرعت آماده‌ی كارزار می‌كردند. به دستور ایشان، در اطراف مدینه، در عرض چند روز خندق حفر کردند و شهر مدینه را از خطر سقوط نجات دادند.
4- كیفیت کار
اصولاً آنچه در انجام دادن کار اهمیت بیشتری دارد، كیفیت انجام دادن كار است. کاری که از نظر کیفی مطلوب باشد، ماندگار است و كاری كه از این صفت برخوردار نباشد، حاصل آن چندان نمی‌پاید. امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) درباره‌ی كار با كیفیت مطلوب می‌فرمایند:
«قَدْ ینْمِی الْقَلیلُ فَیکْثُرُ وَ یضْمَحِلُّ الْکَثیرُ فَیذْهَبُ» (4)
«گاهی كار اندکی رشد یابد و انبوه شود و گاهی كار فراوانی فانی شود و از بین برود».
در این باره خطاب امام صادق (علیه‌السلام) به حمران چنین است:
«یا حمران، … اعْلَمْ أَنَ الْعَمَلَ الدَّائِمَ الْقَلِیلَ عَلَى الْیقِینِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ جَلَّ ذِكْرُهُ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِیرِ عَلَى غَیرِ یقِین» (5)
«اى حمران،… آگاه باش كه عمل پیوسته‌ی اندك همراه با یقین نزد خدا برتر از عمل فراوان بدون یقین است».
و این یقین از سویی بدان علت اهمیت می‌یابد که بر کیفیت کار می‌افزاید؛ چه آن که به کاری یقین داشته باشد، به انجام درست آن همت می‌گمارد.
ب) اثربخشی
انجام دادن کاری که ضمن تحقق اهداف مورد نظر به رضایتمندی ذینفع‌ها منجر شود و منابع مورد نیاز آنان را جذب کند و به نحوی مورد استفاده قرار گیرد که امکان به وجود آمدن موفقیت و استمرار آن فراهم شود، اثربخشی نامیده می‌شود.
از امام صادق(علیه‌السلام) است که:
«كُلُ ذِی صِنَاعَةٍ مُضْطَرٌّ إِلَى ثَلَاثِ خِلَالٍ یجْتَلِبُ بِهَا الْمَكْسَبَ وَ هُوَ أَنْ یكُونَ حَاذِقاً بِعَمَلِهِ مُؤَدِّیاً لِلْأَمَانَةِ فِیهِ مُسْتَمِیلًا لِمَنِ اسْتَعْمَلَه» (6)
«هر صنعتگرى ناگزیر باید از سه خصوصیت بهرهمند باشد تا كسب و كارش رواج یابد: در كار خود ماهر باشد، امانت را رعایت كند و نظر كسى را كه كارى به او سپرده است جلب کند».
از سوی دیگر محبوب‌ترین امور در نزد مدیر اسلامی باید که جامع‌ترین آن برای رضایت مردم جامعه باشد.
به روایتی از حضرت علی (علیه‌السلام):
«ولْیكُنْ أَحَبَ الأمُورِ إلَیك أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِ، وأَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ، وأَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیة» (7)
«محبوب‌ترین امور نزد تو معتدلترین آنها در حق و فراگیرترین آنها در عدل و جامع‌ترین آنها در رضایت مردمان باشد».
استادان مدیریت در تعریف مدیریت، «كارایی» و «اثربخشی» را به کار می‌برند؛ لیکن با توجه به توضیحاتی که در مورد «كارایی» و «اثربخشی» داده شد، ملاحظه می‌شود که این دو مفهوم می‌تواند برای تشریح مدیریت و رهبری به صورت توامان به کار رود.
———————–
(1) الکافی، ج 3، ص 263.
(2) مستدرک‌الوسایل، ج 5، ص 161.
(3) وسایل‌الشیعه، ج 17، ص 404.
(4) بحار الانوار، ج 75، ص 12.
(5) الکافی، ج 8، ص 244.
(6) تحف‌العقول، ص 322.
(7) مکاتیب‌الائمه، ج 1، ص 480.
