- موانع و مقتضيات اجتماعى
ارزشهاى حاكم بر جامعه، روابط اجتماعى، عادات، قوانين و سنن اجتماعى، رفتار اجتماعى، و به طور كلى روح حاكم بر جامعه در تربيت انسان نقشى مهم دارند. فرهنگ جاهلى و اعتقادات باطل حاكم بر جوامع، ارزشهاى منفى و روابط ناسالم اجتماعى، حاكميت رسوم و سنن منحط به صورت بندهايى بر دست و پاى انسانها بسته مى شوند و مانع حركت جامعه به سوى كمال مى گردند.
- حركت اجتماعى پيامبران
پيامبران در قيام خود براى نجات انسانها و هدايت آنان به «صراط مستقيم» به رفع اين موانع همت كردند و مردمان را از اين ظلمات به سوى نور راهنمايى كردند. خداوند مى فرمايد:
«قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِّمَّا كُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَ يَعْفُواْ عَن كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُم مِّنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتَابٌ مُّبِينٌ * يَهْدِى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَمِ وَ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلىَ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيم * براستى شما را از سوى خدا نورى (پيامبر) و كتابى روشن و روشن كننده (قرآن) آمده است كه خداوند به بركت آن، كسانى را كه از خشنودى او پيروى كنند، به راههاى سلامت، هدايت مىكند و به فرمان خود، از تاريكيها به سوى روشنايى مىبرد و آنها را به سوى راه راست، رهبرى مىنمايد. سوره مائده آیه 15 و 16».
پيام آوران الهى براى فراهم كردن زمينه ها و عوامل تربيت و سير دادن مردمان به سوى مقصد آفرينش، موانع اجتماعى را رفع مى كردند و مقتضياتى به صورت ارزشهاى درست اجتماعى و فرهنگ كمال طلبى در جامعه حاكم مى ساختند؛ همان طور كه پيامبر اكرم (ص) در اوضاع و احوالى براى تربيت مردمان به پا خاست كه آنان بر لبه پرتگاهى از آتش بودند؛ و آنان را رهانيد.
«كُنتُمْ عَلىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنهْا * و بر لبه پرتگاهى از آتش بوديد خدا شما را از آن نجات داد. سوره آل عمران آیه 103».
امير مؤمنان على (ع) در تبيين آن اوضاع و احوال و موانع اجتماعى فرموده است:
«همانا خداوند محمد(ص) را برانگيخت، تا مردمان را انذار كند و فرمان خدا را چنانكه بايد برساند. آن هنگام شما اى مردم عرب! بدترين آيين را برگزيده بوديد و در بدترين سراى زندگی میکردید. منزلگاهتان سنگستانهاى ناهموار، همنشين تان مارهاى زهردار، آبتان تيره و ناگوار، خوراكتان گلو آزار، خون يكديگر را ريزان، از خويشاوند بريده و گريزان، بتهايتان همه جا بر پا و پاى تا سر آلوده به خطا». (1)
بت پرستى و آلودگى به گناه سخت ترين بندهاى اسارت آدميان است و پيامبران با دعوت به عبوديت الله و مقابله با طاغوت و پرهيز دادن مردم از بتها و گناهها بندهاى اسارت را مى گشودند تا پرواز به سوى ملكوت براى مردمان امكانپذير شود. رسالت تربيتى آنان همين بود:
«وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فىِ كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ اجْتَنِبُواْ الطَّاغُوت * و همانا در هر امتى پيامبرى برانگيختيم كه خدا را بپرستيد و از طاغوت بپرهيزيد. سوره نحل آیه 36».
پيامبران مردمان را به ميثاق فطرت مى خواندند كه آن برترين مقتضى تربيت الهى است.
«وَ إِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنىِ إِسْرَءِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا الله * و آن گاه كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداى يگانه را نپرستيد. سوره بقره آیه 83».
- گشودن زنجيرهاى اجتماعى
براى اينكه اين امر متحقق شود و جامعه در مسير صحيح قرار گيرد، بايد زنجيرهاى اجتماعى را گشود؛ و پيامبران چنين مى كردند. آنان مردمان را دعوت مى كردند كه از حكومت تلقينات محيط و عرف و عادات و سنتهاى غلط اجتماعى خارج شوند و خود را از اسارت تبعيتهاى كوركورانه برهانند و آنچه را كه حق است بپذيرند. خداى متعال در نفى اين گونه بندهاى اجتماعى مى فرمايد:
«وَ إِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ ءَابَاءَنَا أَ وَ لَوْ كاَنَ ءَابَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيًئا وَ لَا يَهْتَدُون * و هنگامى كه به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل كرده است، پيروى كنيد! مىگويند: نه، ما از آنچه پدران خود را بر آن يافتيم، پيروى مىنماييم. آيا اگر پدران آنها، چيزى نمىفهميدند و هدايت نيافتند باز از آنها پيروى خواهند كرد. سوره بقره آیه 170».
ملاحظه مى شود كه چگونه سنتهاى غلط اجتماعى، مردمان را به اسارت خود مىكشد و مانع آنان از حق مى شود. همچنين پيروى كوركورانه از بزرگان و پيشوايان زنجيرى مى شود بر دست و پاى جامعه و حركت جامعه را به مقصد نور متوقف مى كند. خداوند در قرآن كريم در مقام مذمت تن دادن به اين گونه موانع و نشكستن اين حصارها از قول گروهى از اهل جهنم مى فرمايد:
«وَ قَالُواْ رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلا * و مىگويند: پروردگارا! ما از سران و بزرگان خود اطاعت كرديم و ما را گمراه ساختند! سوره احزاب آیه 67».
و نيز همراه شدن با بيشتر مردم به صرف بيشتر بودن آنان و نه بر حق بودنشان، از جمله مهمترين موانع اجتماعى در برابر اصلاح جامعه است. حضرت كاظم (ع) در اين باره به هشام بن حكم چنين آگاهى داده است:
«اى هشام ! خداوند (پيروى از) بيشتر مردم را نكوهش كرده و فرموده است: و اگر بيشتر مردم زمين را فرمان برى تو را از راه خدا گمراه خواهند كرد». (2)
كسى كه مى خواهد در راه حق قدم گذارد و طى طريق كند، نبايد چيزى جز حق را ملاحظه كند و از كمى رهروان حق بيم به خود راه دهد. از على (ع) روايت شده است كه فرمود:
«مردم! در راه هدايت از شمار روندگان اندك آن بيم نكنيد». (3)
اگرچه فشار روانى همراه شدن با بيشتر مردم و نيز ميل به همراهى و همرنگى با آنان پيوسته انسانها را به انحراف مى كشاند ولى آنكه مى خواهد پيوستگى خود را با حق حفظ كند، بايد بر اين امور چيره گردد؛ و نبايد ضد ارزشهاى اجتماعى را بپذيرد و همگام ديگران شود.
گاهى نيك بودن، صالح زيستن و عدالت پيشه كردن، زشت شمرده مىشود و بد بودن، فاسد زيستن و ستم پيشه كردن مطلوب جامعه و مورد تأييد همگان مى شود! امير مؤ منان (ع) تصويرى از اين اوضاع و احوال ارائه مى كند و مى فرمايد:
«مردم! ما در روزگارى به سر مى بريم ستيزنده و ستمكار، و زمانه اى ناسپاس، كه نيكوكار در آن بدكردار به شمار آيد، و جفا پيشه در آن سركشى افزايد. از آنچه دانستيم سود نمى بريم، و آنچه را نمى دانيم نمى پرسيم؛ و از بلايى (سخت) تا بر سرمان نيامده نمى ترسيم». (4)
چنين روابطى و اين گونه جابجايى ارزشها سد راه كمال و شكوفايى حقيقت انسانهاست؛ همان طور كه محيط اجتماعى غفلت آور مانع رشد انسانهاست. به همين دليل، پيشواى موحدان، على (ع) از سكونت در محيطهاى غفلت آور و ميراننده روح پرهيز مى دهد، چنانكه در نامه اى به حارث همدانى مى فرمايد:
«بپرهيز از جايهايى كه در آن (از ياد خدا) غافلند، و آنجا كه به يكديگر ستم مى رانند، و بر طاعت خدا كمتر ياورانند». (5)
اين همه سفارش و تأكيد به سبب نقشى است كه جامعه و محيط اجتماعى به صورت مانع يا مقتضى بازى مى كند و لازم است در امر تربيت مد نظر باشد.
———————
(1) نهج البلاغه، خطبه 106.
(2) کافی، ج 1، ص 15.
(3) نهج البلاغه، حکمت 201.
(4) همان، خطبه 32.
(5) همان، نامه 69.
