مشاعر

• مشاعر

الف- سرزمين عرفات‏

عرفات، نام صحرايى است وسيع و هموار، كه در 22 كيلومترى جنوب شرقى مكّه ميان ثويه و عُرَنَه، نَمِرَه تا ذِى المجاز قرار دارد.  طول تقريبى اين صحرا، 12 و عرض آن 5/ 6 كيلومتر است. بنابراين، بخش بسيارى از آن، از حرم خارج است. در نامگذارى آن به «عرفات» اقوال مختلفى است. بعضى آن را جمع عَرَفه و به معناى كوه و بلندى ذكر كرده‏اند؛ بعضى نيز از عرفان، معرفت و شناخت دانسته‏اند و براى چنين نامگذارى نيز ريشه‏هاى تاريخى قائل شده‏اند؛ از جمله آن‏كه حضرت آدم و حوا عليهما السلام پس از هبوط به زمين و بعد از جدايى طولانى در اين صحرا، به يكديگر رسيده و با هم آشنا شده‏اند.

گروهى نيز گفته‏اند، عرفات (به معناى آشنايى) به آن علت است كه حضرت ابراهيم عليه السلام در اين‏جا براى قربانى كردن اسماعيل عليه السلام خواب ديد و لذا نسبت به وظيفه‏ خود آشنا و عارف شد. يا اين‏كه جبرئيل عليه السلام در روز عرفه بر ابراهيم عليه السلام وارد شد و مناسك حج را به او آموخت و با اعمال اين روز آشنا كرد. چنانكه از روايات بر مى‏آيد، وقوف در عرفات نه تنها از اركان اصلى حج است و حج بدون عرفه حج نيست، بلكه اين وقوف داراى فضايل بسيار ارزشمندى است.

خداوند سرزمين مقدس عرفات را، كه حوادث مهمى در طول تاريخ به خود ديده، براى ضيافت و پذيرايى از ميهمانان خود مقرر و سفره خاص انعام و اكرامش را در دامنه «جبل الرّحمه» گسترانيده و از عموم ميهمانان و زائران بيت‏اللَّه دعوت كرده تا در ساعت و روز معين، همه با هم، گرد خوان نعمت بى‏دريغش بنشينند و از لطف و رحمت بيكرانش برخوردار شوند. اين وقوف از ظهر شرعى تا غروب آفتاب روز نهم ذى‏حجه است و پس از آن مى‏توان از عرفات به سوى مزدلفه خارج شد. گفتنى است كه اهل‏سنت علاوه بر عرفات، روز قبل از عرفه؛ يعنى روز ترويه (روز هشتم ذى‏حجه) را در منا وقوف وبيتوته مى‏كنند و سپس صبح روز نهم به سوى عرفات پياده مى‏روند تا ظهر به عرفات برسند و آنگاه غروب از عرفات بارديگر به سوى منا بر مى‏گردند؛ اما شيعيان مستقيم از مكه به عرفات مى‏روند تا ظهر شرعى در آنجا وقوف كنند.

• وقوف پيامبر صلى الله عليه و آله در عرفات‏

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روز عرفه را در «نَمِرَه»، نزديكى عرفات، كنار سنگ بزرگى فرود مى‏آمدند. اين سنگ، صخره‏اى در سمت راست عرفات بود. بعدها «مسجد نَمِرَه» را در مكان مورد نظر ساختند. محل وقوف رسول خدا صلى الله عليه و آله، همان محل وقوف حضرت ابراهيم عليه السلام بوده است. قبيله قريش در دوران جاهلى و آغاز اسلام در عرفات وقوف نمى‏كردند؛ زيرا معتقد بودند اهل حرم هستند و بايد بر خلاف ساير مردم در داخل حرم وقوف كنند؛ يعنى آنان خود را «حُمْس» مى‏دانستند، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله كه خود از قريش بودند، همراه ساير مردم در عرفات وقوف مى‏كردند. خداوند در قرآن كريم اين ارزش‏هاى جاهلى را مطرود دانسته و آنان را مأمور ساخت تا هرجا كه همه مسلمانان وقوف مى‏كنند، وقوف داشته باشند.

صحراى با عظمت و مقدس عرفات در سال دهم هجرى شاهد آخرين حج پيامبر صلى الله عليه و آله (حَجّةالوداع) بود كه يكى از حوادث مهم در تاريخ اسلام است. خطبه مهم و تعيين كننده آن حضرت، كه به حق آن را «منشور حقوق بين‏المللى اسلام» نام نهاده‏اند، در تاريخ اسلام جايگاه ويژه‏اى دارد. بعضى گفته‏اند پيامبر صلى الله عليه و آله براى ابلاغ اين خطبه بر فراز همان سنگى كه بعدها به صورت منبر ساخته شد، ايستاده بودند.

• مسجد نَمِره/ جامع ابراهيم عليه السلام‏

نَمِره نام كوهى در عرفات است كه در نزديكى آن؛ يعنى محلّى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وقوف كرده و نماز خوانده‏اند، مسجدى به نام نَمِرَه يا «عَرَفه» بنا شده است. بعضى نيز آن را مسجد ابراهيم عليه السلام خوانده‏اند. به روايتى، حضرت ابراهيم عليه السلام در اين مكان وقوف كرده و به نماز و عبادت ايستاده‏اند.

اين مسجد در ابتداى عرفات و در غرب آن قرار دارد كه البته سمت جنوبى آن، خارج از عرفات واقع شده است. آن را در سال 150 ق. به روزگار خلافت عباسيان ساخته‏اند. از عبد اللَّه بن عمر نقل شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله روز عرفه را در وادى نمره نزول مى‏كردند. در اين مكان غارى (شكافى) بوده و ايشان كنار آن مى‏نشستند.

• جبل الرَّحْمَه‏

اين كوه كوچك تقريباً در انتها و شرق عرفات است كه از سطح زمين، 65 متر و از دريا 372 متر ارتفاع دارد و از كوه‏هاى اطراف مستقل و مجزا است. بر بالاى آن، نمازگاه ابراهيم عليه السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است. برخى گفته‏اند آن حضرت بر تخته سنگى از اين كوه ايستاده و خطبه معروف عرفات را ايراد كردند. از آنجا كه جبل الرحمه شاهد دعاى امام حسين عليه السلام در روز عرفه بود، مستحب است اين دعا كنار آن كوه خوانده شود. بعضى نيز نماز خواندن در نمازگاه ابراهيم عليه السلام بر جبل الرّحمه را مستحب دانسته‏اند. اكنون بالاى كوه، استوانه‏اى به ارتفاع 4 متر و عرض 80/ 1 متر قرار دارد كه از دور ديده مى‏شود. در مراسم عرفات چراغ و قنديل بر آن آويزان مى‏كردند تا راهنماى زائران و كاروان‏ها باشد

ب- مَشْعرالحرام- مُزْدلِفَه‏

مشعرالحرام يا مزدلفه، محلى است ميان عرفات و منا كه پس از وادى يا درّه «مئذمين» قرار دارد. حجاج بايد بعد از غروب شرعىِ روز عرفه؛ يعنى پس از پايان وقوف اختيارى در عرفات، به اين سمت حركت كنند تا از آن هنگام تا طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه- همان روز-، اعمال مخصوص اين مكان را انجام دهند. وقوف در اين مدت از اركان حج است.

قريش قبل از اسلام در مشعر بيتوته نمى‏كردند. خداوند بر اساس آيه ياد شده فرمان داد تا آنان نيز همانند ساير حجاج در مشعر حاضر شوند. در وجه تسميه آن، مطالب فراوانى‏گفته شده؛ از جمله‏اين كه: مَشْعَر اسم مكان شعور است و در اين سرزمين بايد پس از شناخت در عرفات به شعور و آگاهى رسيد. مزدلفه كه نام ديگر آن است، اسم فاعل از ازدلاف، به معناى تقدم يا نزديكى و برگرفته از «زُلَف» است؛ زيرا مردم در اين مكان به خدا تقرّب پيدا مى‏كنند يا حجاج در اين مكان اجتماع كرده و به هم نزديك مى‏شوند. از امام صادق عليه السلام نقل شده است: جبرئيل‏پس از پايان وقوف در عرفات، به ابراهيم گفت: «يَا إِبْرَاهِيمُ ازْدَلِفْ إِلَى الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ …» و به همين علت اين مكان را مزدلفه ناميدند. (1) مشعر در محدوده حرم واقع شده و به همين علت آن را مشعرالحرام گويند.

طول آن حدود 4000 متر و مساحت آن 5/12 كيلومتر است. براى مشعرالحرام و مزدلفه محدوده‏اى مشخص كرده‏اند، در حقيقت مشعر به سرزمين مشخص در انتهاى مزدلفه گفته مى‏شود و نام كوهى است كه تا وادى يا درّه «مُحَسِّر» امتداد مى‏يابد. در اين مكان ضمن بيتوته و عبادت در شب مى‏توان سنگ‏ريزه‏هايى را كه به لحاظ شكل و نوع، تنها در اين منطقه يافت مى‏شود براى رمى جمرات در منا جمع‏آورى كرد.

• مسجد مُزْدَلِفَه/ مشعرالحرام‏

مسجد مزدلفه مربع شكل است كه مساحت اوليه آن حدود 1700 متر مربع و در دوران عباسى به 4000 متر مربع رسيده است. سعودى‏ها حدود 1400 متر مربع بر مساحت آن افزودند و تعميراتى نيز بر آن صورت دادند. اكنون حدود 12000 نمازگزار در آن جاى مى‏گيرند. قبله آن، همان جايى است كه پيامبرخدا فرود مى‏آمدند.

بيشتر حجاج در همين مسجد كه بخشى از مشعر الحرام است نماز عشا را برگزار مى‏كنند. گفته شده است: در اين مكان جبرئيل عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و در مورد مشعرالحرام و اهميت و اعمال آن دستورات و آياتى به ايشان ابلاغ كرده است.

ج- وادى مُحَسِّر

جايى است ميان مزدلفه و منا و طبق روايات تاريخى، اصحاب فيل و سپاهيان ابرهه در همين نقطه به هلاكت رسيدند و چون ياران ابرهه به سبب اين شكست حسرت خوردند، اين وادى به «مُحَسِّر» مشهور گشت. (2) مُحَسِّر اسم فاعل از حَسِرَ به معناى از پا افتادن است. وادى نيز به معناى دره يا مكان جارى شدن رود است. وادى مَحسّر، نه جزو منا است و نه جزو مزدلفه. حاجيان پس از گذشتن از مزدلفه، به محسر رسيده و سپس وارد منا مى‏شوند. مستحب است آنان اين مكان را سريع پشت سر بگذارند يا در آن بدوند و جايز نيست كه در آن بمانند و توقف كنند. طول محسّر 3812 متر و نقطه پايانى آن، مئذمين (دو كوه بين مزدلفه و منا) است.

در كتب مناسك آمده است كه نبايد تا قبل از طلوع آفتاب از اين وادى گذشت و به منى وارد شد. زيرا وقوف در مشعرالحرام بين فجر و طلوع آفتاب است.

د- سرزمين منا

حاجيان بايد پس از طلوع آفتاب، صبح روز دهم ذى‏حجه، از مشعر الحرام به سمت منا حركت كنند و شب‏هاى يازدهم و دوازدهم را نيز در منا وقوف داشته باشند و اعمال مخصوص آن را انجام دهند.

منا در لغت از ريشه امنيه يا آرزوست. محدوده سرزمين منا از آخر وادى مُحَسِّر تا جمره عقبه است. گويند وقتى حضرت آدم عليه السلام به زمين هبوط كرد، در اين مكان فرود آمد؛ از او در اين‏جا پرسيدند: آيا آرزويى دارى؟ از اين‏رو، اين سرزمين به منا معروف شد.

منا ميان مكه و مزدلفه و در 7 كيلومترى شمال شرق مسجد الحرام است كه البته از طريق تونل منا، فقط 4 كيلومتر با مسجد الحرام فاصله دارد و در اين طرف تونل نيز منطقه عزيزيه است كه پياده مى‏توان از عزيزيه به منا رفت.

طول اين سرزمين را بيش از 3500 متر ذكر كرده‏اند. سرزمين منا شاهد وقايع مهمى بوده و پيش از اسلام يكى از مراكز مهم تجارى و بازرگانى محسوب مى‏شده است.

پيمان‏هاى عقبه اول و عقبه دوم براى دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله به مدينه در اينجا بسته شد.

از وقايع مهم ديگر اين سرزمين بسيج و سازماندهى و استقرار سپاه اسلام براى فتح مكّه در سال هشتم هجرى بود. پيامبر صلى الله عليه و آله پس از فتح مكّه در مكان مسجد خَيْف علل پيروزى و فتح مكه را تشريح ساختند.

• جَمَرات سه‏گانه‏

از مهم‏ترين اعمال «ايام تشريق»، رمى جمرات است. گويند ابليس نخستين بار در محلّ‏جمره عُقبى‏ خود را بر ابراهيم عليه السلام نماياند و آن حضرت با سنگريزه‏هايى او را راند.

بار ديگر در محل جمره وسطى‏ و بار سوم در جاى‏جمره اولى‏ بر ابراهيم عليه السلام ظاهر شد و او در هر سه مورد، شيطان را با پرتاب سنگريزه از آن مكان‏ها دور كرد. ابليس هنگام پرتاب اين سنگريزه‏ها به سرعت مى‏گريخت؛ جمره و اجمار نيز به معناى شتاب كردن و گريختن است. فاصله جمره عقبه و وسطى 250 متر و ميان وسطى و اولى 200 متر است. حاجيان بايد در روز دهم ذى‏حجه، جمره عقبى را رمى كنند و سپس در دو روز بعد؛ يعنى يازدهم و دوازدهم نيز بر هر سه جمره سنگ بزنند.

• مساجد موجود در منا

1- مسجد خَيْف‏

از مساجد بزرگ و با اهميّت در منا، خَيْف است. به زمينى كه ميان دو كوه واقع شده و يا از زمين مرتفع باشد، خيف گويند. به روايتى، هفتاد پيامبر؛ از جمله حضرت آدم عليه السلام در آن‏جا مدفون هستند. (3) پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام حج در اين مسجد حضور مى‏يافتند و نماز مى‏گزاردند. نماز گزاردن در اين مسجد فضيلت فراوان دارد و در آن خصوص سفارش‏هاى زيادى شده است؛ از جمله مجاهد گويد: «هفتاد و پنج پيامبر براى زيارت بيت‏اللَّه آمده و همه در مسجد منا (خَيف) نماز گزارده‏اند؛ پس اگر توان خواندن نماز در مسجد منادارى، از آن غفلت نكن».

2- مسجد البيعَه‏

اين مسجد در جاى بيعت عقبه دوم ساخته شد، تا يادآور آن خاطره عظيم باشد؛ به همين مناسبت، آن را مسجد البيعه نام نهادند. مسجد ياد شده حدود 500 متر پايين‏تر از جمره عقبه، در سمت راست كسى است كه به سوى مكه، در جهت جنوب جمرات مى‏رود. البته به سبب آن‏كه در درّه‏اى كوچك واقع شده از داخل خيابان قابل رؤيت نيست و بايد اندكى از كوه را بالا رفت تا بتوان آن را ديد. بناى نخستين آن، به دست منصور عباسى در 244 ق. ساخته شد و مستنصر عباسى نيز آن را تعمير كرد.

———————-

1. صدوق، علل الشرايع، ج 2، ص 436.
2. ابن‏هشام، السيرة النبويه، ج 1، ص 44.
3. فاكهى، همان، ج 4، صص 266 و 267.