- مساجد منطقه آغازين حرم
- مسجد تَنْعيم
تنعيم يكى از نقاط آغازين حرم و در 5/7 كيلومترى شمال مسجدالحرام است. در مكان احرام پيامبر صلى الله عليه و آله در حَجّةالوداع، مسجدى ساختند كه نام آن «تنعيم» است. نام ديگر آن عايشه مىباشد؛ زيرا وى نيز در حَجّةالوداع، در اين مكان براى انجام عمره مفرده محرم شد. امروزه از اين مسجد با نام «العمره» نيز ياد مىكنند.
مكان مسجد تنعيم به «خيمه جمانه» نيز شهرت داشته؛ زيرا جمانه دختر ابوطالب (خواهر على عليه السلام) در اين محل فرزندى براى سفيان بن حارث به دنيا آورد. مسجد تنعيم را ابو العباس عبداللَّه بن محمد بن داوود، والى مكه در سال 240 ق ترميم كرد و بر چاه آن گنبدى بنا كرد. پس از آن تعميراتى نيز در آن انجام گرفت.
در پانصد مترى اين مسجد، شارع شهدا، قبرستان شهداى فخ قرار دارد. همچنين در 200 مترى شمال آن، در نزديكى كوه، صحابى پيامبر، خبيب بن عدى، يكى از اسراى سريه رجيع به دست مشركان گردن زده شد. علامتى چون مناره در محل شهادت وى تا سال 1377 ق.
موجود بوده است.
- مسجد حُدَيبيَه/ رِضْوان/ آل شُمَيْسى
پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در ذىقعده سال ششم هجرت، همراه گروهى از مسلمانان، براى انجام فريضه حج، از مدينه خارج شدند و پس از پوشيدن احرام در ذو الحليفه، با هفتاد شتر، براى قربانى راهى مكه شدند. در ميان راه، كفار قريش به هراس افتاده و با اعزام سپاهيانى مسلّح، تصميم گرفتند تا از ورود آن حضرت به مكه جلوگيرى كنند. با اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله به نمايندگان مشركان اطمينان دادند كه قصد جنگ ندارند و تنها براى انجام حج آمدهاند، ليكن آنان نپذيرفتند و آن حضرت را تهديد كردند و مانع ورود مسلمانان به مكه شدند. پيامبر صلى الله عليه و آله عثمان بن عفان را به عنوان نماينده خود براى گفتگو با سران مكه فرستاد اماتا سهروز از وىخبرى نشد ومسلمانان گمان كردندكه كفار قريش او را كشتهاند. چون صحابه به نيّات مشركان واقف نبودند، در كنار درختى به نام «سمره» تا پاى جان با پيامبر صلى الله عليه و آله پيمانبستند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «هيچ يك از كسانى كه در كنار اين درخت با من پيمان بستند به آتش جهنم نخواهند سوخت». در اين هنگام خداوند نيز با نزول آياتى بر پيمان مسلمانان صحّه گذاشت و از كسانى كه در آن حضور داشتند، اظهار رضايت كرد: «لَقَدْ رَضِىَ اللَّهُ عَنْ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ . سوره فتح آیه 18».
بدين سبب بود كه اين پيمان «بيعت رضوان» نام يافت. سرانجام قريش وقتى اطمينان يافت كه پيامبر صلى الله عليه و آله قصد درگيرى ندارد، به نمايندگى سهيل بن عمرو و عمرو بن عاص با آن حضرت پيمان صلحى بستند؛ بدان شرط كه امسال بازگردند و در سال ديگر براى انجام حج به مكّه بيايند؛ لذا پيامبر صلى الله عليه و آله و همراهان ايشان نيز بناچار شتران را قربانى كرده و پس از آن كه سرهاى خود را تراشيدند، به مدينه بازگشتند.
اين صلح چون در منطقه حديبيه به وقوع پيوست، به همان نام مشهور شد. يكى از نتايج پرثمر اين صلح، فتح مكّه بود كه خداوند در ادامه آيه بالا، آن را وعده داد.
درخت ياد شده تا دوران خلافت عمر بن خطاب مورد توجه مردم بود. خليفه دوم دستور داد آن را قطع كردند و در جايش مسجدى ساختند تا يادآور خاطره اين حادثه عظيم باشد. هماكنون بقاياى آن مسجد كه نام «مسجد رضوان» بر خود گرفت، باقى است.
- مسجد جِعْرانَه
يكى ديگر از مساجدى كه در آغاز حدّ حرم و در 24 كيلومترى شمال شرقى مكه واقع شده، «مسجد جِعْرانه» است. كسانى كه مىخواهند عمره مفرده انجام دهند، از اينجا نيز مىتوانند محرم شوند و به اين فضيلت نايل آيند.
در جعرانه آيه 116 سوره بقره نازل شده است.
در فضيلت جعرانه روايت بسيار است. گويند سى پيامبر در اين مكان مُحرم شده‌اند.
فاكهى روايات بسيارى از احرام پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مكان نقل كرده است؛ از جمله اينكه نزديك صبح از جِعرانه با احرام خارج شد و پس از انجام حج، نزديك شب برگشته و تا صبح در جعرانه بيتوته داشتند؛ آنگاه پس از طلوع خورشيد از جعرانه خارج شدند و به سرزمين سَرِف و سپس به مدينه بازگشتند. همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام بازگشت از جنگ حُنين در جِعرانه محرم شدند و عمره انجام دادند. آن حضرت پس از غزوه حُنين. در اين مكان غنيمتهاى جنگ را نيز تقسيم كردند.
در هر حال، مسجدى كه در مكان احرام پيامبر صلى الله عليه و آله ساختند، بسيار ساده بود و ابن زبير در تكميل بناى آن كوشيد. در دورانهاى بعد نيز ترميم و توسعه يافت. در زمان فهدبن عبدالعزيز مساحت مسجد به 430 متر مربع رسيد كه اكنون گنجايش هزار نمازگزار را دارد.
