مرقد و مزار عقيله بنى‏ هاشم زينب كبرى عليها السلام‏

• مرقد و مزار عقيله بنى‏ هاشم زينب كبرى عليها السلام‏

يكى از زيارتگاه‏هاى بسيار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامى در دمشق، مرقد و آرامگاه زينب كبرى، دختر امير مؤمنان عليه السلام است كه همواره خيل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوى فداكار و بزرگوار، از سرزمين‏هاى اسلامى به‏ويژه ايران، براى زيارت قبر او عازم اين سرزمين هستند.

«زينب كبرى» ملقّب به ام‏كلثوم در سال ششم هجرى- پس از صلح حديبيه- و دو سال بعد از تولد حسين ابن على عليه السلام پا به عرصه وجود گذاشت، اين نوزاد كه از هر جهت با شخصيت بزرگ على عليه السلام سازگار و زينت پدر بود «زينب» نام گرفت. مادرش پاره تن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم و پدرش برادر و وصى پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله و سلم بود. كنيه مبارك حضرت زينب عليها السلام ام حسن و ام كلثوم و القاب آن حضرت عبارتند از: صدّيقه صغرى، عصمه صغرى، وليه اللَّه العظمى، ناموس كبرى، شريكه الحسين و عالمه غير معلّمه، فاضله و كامله مى‏باشد.  محيطى كه او در آن رشد كرد مهبط جبرئيل امين و جايگاه وحى سرمدى بود و روزى كه خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامى درهايى كه‏ به مسجدالنبى صلى الله عليه و آله باز مى‏شدند را مسدود كند، زادگاه او را مستثنى ساخت. مادرش پاره تن رسول‏اللَّه صلى الله عليه و آله، پدرش بهترين صحابه و نخستين مرد مسلمان دراسلام؛ و خاندان او افضل خاندان عالم بود كه خداوند متعال رجس و پليدى را از آنان دور كرده و تحت «كساء» رسولش، در ظل حمايت خويش وارد ساخته بود.

زينب عليها السلام تحت تربيت چنين خاندان استثنايى رشد كرد. از همان ابتدا با مصيبتهاى فراوانى روبرو شد كه تحمل آن بر بسيارى امكان پذير نبوده و نخواهد بود.

زينب عليها السلام پس از آن كه به سن ازدواج رسيد، طبق گفته رسول خدا صلى الله عليه و آله كه روزى به فرزندان على عليه السلام و جعفر نگاه كرده و فرموده بود: «دختران ما براى پسران ما و پسران ما براى دختران ما»؛ از ميان آن همه خواستگارانى كه داشت به همسرى برادرزاده‏اش، عبداللَّه بن جعفر بن ابيطالب عليه السلام- كه پنج سال از او بزرگتر بود- در آمد.

زينب كبرى عليها السلام در فاجعه كربلا دهها تن از بهترين و عزيزترين كسانش را از دست داد. آن معصومه فداكار پس از چند روز توقف در دمشق، همراه ساير زنان اهل بيت و كاروان اسراى كربلا به مدينه بازگشت و در واقعه حرّه به سال 62 هجرى و يا سال قحطى مدينه، همراه عبداللَّه جعفر- كه در دمشق زمين‏هايى داشت- به اين شهر مهاجرت و در همان‏جا وفات يافت.

اميرالمومنين، على عليه السلام از فاطمه عليها السلام دو دختر و از ساير زنان نيز چندين دختر داشتند كه چند تن از آنان نام زينب داشته و يا ملقّب به امّ‏كلثوم بوده‏اند. بر اساس گفته «مصعب بن عبداللَّه زبيرى»، نسب شناس مشهور عرب، زينب كبرى كه به همسرى عبداللَّه بن جعفر در آمد و امّ‏كلثوم كبرى (زينب صغرى) فرزندان فاطمه زهرا عليها السلام بوده‏اند. با توجه به تعداد دختران امام على عليه السلام كه هجده تن بوده و برخى القاب مشابه داشته‏اند، بديهى است مورّخان و نسب‏شناسان و همچنين محققان تاريخ اسلام و شيعه در مورد آنان و نيز محل دفن ايشان، تا حدودى دچار اشتباه و يا تناقض و سرگردانى شوند. در جاى دفن عقيله بنى هاشم نیز، ميان مورّخان اختلاف است. براى دفن ايشان سه نظريه وجود دارد:

• نظريه اوّل‏

بعضى محل دفن آن بانوى بزرگوار را با استناد به كتاب «اخبار الزينبات» نوشته عبيدلى (متوفاى 221 هجرى) در محلّى به نام «قنطرة السباع» در قاهره ذكر كرده‏اند. (1) از جمله استاد حسن قاسم مصرى در پاسخ به نظر شيخ بخيت المطيعى‏كه معتقد بود در «زينبيه» قاهره، زينب بنت يحيى بن زيد بن على عليه السلام مدفون است نه زينب كبرى عليها السلام، به كتاب عبيدلى استناد جسته است. (2)

امّا روايت دفن ايشان در مصر قطعاً نمى‏تواند صحيح باشد زيرا اين روايت را تنها عبيدلى ذكر كرده است. عبيدلى مى‏گويد چون زينب عليه بنى اميّه در مدينه تحركاتى داشت حاكم مدينه به يزيد نامه نوشت و او دستور داد زينب را از مدينه دور سازد لذا او به همراه چند تن از زنان بنى‏هاشم به مصر رفت و مورد استقبال مسلمة بن مخلد حاكم مصر قرار گرفت و او در بهترين مكانها جاى داده شد.

اين روايت قابل قبول نيست زيرا:

1- در آن زمان (سال 62) بر اثر قيام ابن زبير مدينه به دست عبداللَّه بن حنظله غسيل الملائكه افتاده و از حاكميت بنى‏اميّه خارج شده بود.

2- چگونه زينب حاضر است تنها بدون همسر و يا هيچ مردى با چند زن به يك سرزمين دور مسافرت كند.

3- چگونه زينب مصر را انتخاب كرده در حالى كه در اين سرزمين كسى نسبت به بنى‏هاشم و اهل بيت چندان نظر خوشايندى نداشته و آنان بيشتر طرفدار عثمان و بنى اميّه بوده‏اند.

4- حاكم انتصابى يزيد يعنى مسلمة بن مخلد از محبان بنى‏اميّه و عثمان است چگونه از زينب به خوبى استقبال كرده است مطلب ديگر كه مى‏تواند نظر عبيدلى را منتفى و بى‏اعتبار سازد اينكه چرا هيچ يك از مورخان مشهور مصرى كه در مورد مقابر صحابه در مصر، و زينب‏هاى مدفون در آن‏جا و كسانى كه به مصر وارد شده‏اند، سخن گفته‏اند به زينب كبرى دختر على عليه السلام اشاره نداشته‏اند.

• نظريه دوّم‏

مرحوم محسن امين، از دانشمندان شيعه، قول ديگرى مطرح كرده و آن اين‏كه قبر زينب عليها السلام در بقيع است. اين نظر قطعاً صحيح نيست زيرا هيچ‏يك از مورّخان مدينه و حجاز به نام زينب كبرى كه در بقيع مدفون باشد، اشاره نكرده‏اند و زينبى كه در بقيع به خاك سپرده شده، امّ كلثوم كبرى‏ مادر زيدبوده كه هر دو در يك روز از دنيا رفته‏اند. (3)

• نظريه سوّم‏

بيشتر محققان شيعه؛ از جمله علّامه بحر العلوم، ميرزا حسين نورى، محدث قمى، حسون بن زينى حسينى، علامه حسنين سابقى ‏(4) و برخى از مورّخان اهل سنت؛ از جمله ابن بطوطه‏، ابن حورانى‏، ابن جبير، عزالدين محمد صيادى شافعى و … معتقدند كه‏ زينب عليها السلام در «قريه راويه دمشق» به خاك سپرده شده و علت سفر عقيله بنى هاشم را نيز واقعه حرّه (به سال 63 هجرى) يا قحطى در مدينه دانسته‏اند كه زينب عليها السلام به همراه همسرش عبداللَّه به دمشق رفتند. عبداللَّه در آن شهرك زمين‏هايى داشته و به كشاورزى مشغول بوده است.

بر اساس شواهد و قرائن تاريخى اين قول ترجيحاً مقرون به صحت است. قريه‏اى كه حضرت زينب عليها السلام در آن مدفون هستند، در گذشته به «راويه» و اكنون به زينبيه مشهور است. در حال حاضر به شهر متصل و در هفت كيلومترى شرق دمشق قديم به طرف فرودگاه واقع است.

قبر نواده پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، فرزند بهترين حامى و ياور او و خواهر شهيد مظلوم كربلا همواره مورد زيارت عامه مردم دمشق و كشورهاى مختلف قرار مى‏گيرد كه به مقصد زيارت آن بانوى مظلوم و ستمديده با هرگونه وابستگى و اعتقاد مذهبى فرسنگ‏ها راه پيموده و به اين قريه كوچك مى‏آيند. در ميان اهل سنت نيز عقيله بنى هاشم از حرمت و وجاهت ويژه‏اى برخوردار است.

———————-

1. ابوالحسين يحيى بن الحسن عبيدلى، اخبار الزينبات، به‏اهتمام سيد محمود مرعشى، ص 110 به بعد.
2. محمد زكى ابراهيم، مراقد اهل البيت بالقاهره، ص 53 به بعد.
3. ابن سعد، طبقات الكبرى، ج 8، ص 464؛ محب طبرى، ذخائر العقبى، ص 171.
4. شيخ عباس قمى، نفس المهموم، ص 297.