- ايوان صُفّه يا منزلگاه فقرا
زمانى كه مسلمانان مكه و نواحى اطراف به دستور رسول خدا (ص) به مدينه هجرت كردند، آشكار بود كه شهر امكان پذيرايى از تمامى آنان را ندارد. انصار با ايثار و گذشت، گروه بسيارى از آنان را به خانههاى خود بردند و برخى، دارايى خود را با آنان تقسيم كردند، اما برخى از مهاجران، همچنان بدون سرپناه باقى ماندند. چندى طول كشيد تا مسكن و مأوايى بيابند و كارى را پيشه خود سازند و درآمدى به دست آورند.
طلحه انصارى مىگويد: هر مهاجرى كه وارد مدينه مىشد، اگر رفيقى داشت، بر او وارد مىشد و اگر كسى را نداشت، در صفّه منزل مىگزيد. من خود در صفّه اقامت كردم وپيامبر (ص) روزانه براى ما قدرى خرما مىفرستاد. (1)
هنگامىكه جمعيت مهاجران در مدينه افزايش يافت، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: براى مهاجران تهىدست كه براى سكونت در مدينه مكانى ندارند، ايوان مُسقَّفى، در آخر مسجد ساخته شود تا بتوانند در آنجا اقامت گزينند. اين عده شبها را بر همين ايوان به صبح مىرساندند. كسانى چون سلمان فارسى، عمار بن ياسر و مقداد بن اسود و …، از آن دسته بودند. مورخان تعداد آنان را از 70 تا 100 نفر نوشتهاند. اين افراد در تاريخ به «اهل صُفّه» معروف شدند.
ايوان صفّه را در دوران عثمانى «دكَّة الأغوات» مىگفتند كه هنوز هم به اين نام خوانده مىشود. پيامبر صلى الله عليه و آله از مقابل اهل صفه مىگذشت و مىفرمود: اگر مىدانستيد كه نزد خدا چه جايگاهى داريد، به يقين مىخواستيد كه بر فقر شما افزوده شود. خداوند تبارك و تعالى آيات شريفه سوره كهف را در مورد اين فقرا بر آن حضرت نازل كرد.
«وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ ….* اى پيامبر هميشه خويش را با كمال شكيبايى به محبت آنان كه صبح و شام خدا را مىخوانند و رضاى او را مىطلبند وادار كن و يك لحظه از آن فقيران چشم مپوش كه به زينتهاى دنيا مايل شوى، هرگز با كسانى كه ما دلهاى آنان را از ياد خود غافل كردهايم و تابع هواى نفس خود شدند و به تبهكارى پرداختند همراه مباش. سوره کهف آیه 28».
زمانى كه اين آيات نازل شد، پيامبرخدا صلى الله عليه و آله فرمود:
«الْحَمْدُ للَّهِ الَّذِي جَعَلَ فِي أُمَّتي مَنْ أُمِرْتُ أَنْ أَصْبِرَ نَفْسِي مَعَهُمْ».
«سپاس خداى را كه در امّت من كسانى را قرار داد كه مأمور شدهام همراه آنان صبر پيشه كنم.»
برخى از مفسّران آيه 273 سوره بقره را درباره صفّهنشينان دانستهاند:
«لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِى سَبِيلِ اللهِ لا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْباً فِى الأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً …* براى بينوايانى كه در راه خدا گرفتار شده، نمىتوانند سفر كنند؛ ناآگاهان، ايشان را دارا و ثروتمند مىپندارند از بس كه آنان عفيف و پاك نظرند. شما از صورتشان آنان را مىشناسيد. با اصرار و سماجت از مردم چيزى نمىخواهند.»
در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده است كه به نقل از پدرانش روايت كرده، فرمود:
«رسول خدا (ص) به اصحاب صفه سر مىزد؛ چرا كه آنان ميهمانان رسول خدا (ص) بودند و خانواده و مال و دارايى خود را ترك كرده، به مدينه هجرت كرده بودند و رسولاكرم (ص) آنان را درصفّه اسكان داده بود. آنان چهارصدتنبودند كهرسولخدا هر صبح و شام بر آنان سلام مىكرد و حالشان را مىپرسيد. روزى به آنان سر مىزد، كه ديد يكى از آنان كفش خود را پينه مىزند و دوّمى را ديد كه جامهاش را وصله مىكند وسوّمى را ديد موهاى سرش را مىشويد. پيامبرخدا (ص) هر روز براى هر يك از ايشان يك مدّ خرما تقسيم مىكرد. مردى از ايشان برخاست و گفت: اى رسول خدا، اين خرماهايى كه شما به ما مىخورانيد شكمهاى ما را مىسوزاند! رسول خدا (ص) فرمود: به خدا سوگند اگر مىتوانستم، دنيا را در اختيار شما مىگذاشتم؛ اما شما پس از من مىمانيد و هر صبح و شام غذاهاى رنگارنگ و ظرفهاى فراوان پرطعام خواهيد داشت. برخى از شما صبح سفرهاى چهارگوش و پهن بگشايد و شب سفرهاى ديگر. شما خانههاى بزرگ مىسازيد و همانند كعبه آن را بلند و آراسته بالا مىبريد. يكى از اصحاب صفه برخاست و گفت: اى رسول خدا، من به آن زمان راغبتر و علاقمندترم. آن زمان كى فرا خواهد رسيد؟ حضرت فرمود: شما در اين زمان، بهتر از آن زمان هستيد. اگر (اكنون) شكم خود را از حلال پر كرده باشيد، بيم آن هست كه (فردا) از حرام هم پر كنيد.» (2)
اين ايوان، كه اكنون در شمال شرقى محدوده اوليه مسجد و ميان باب جبرئيل عليه السلام و بابالنساء قرار دارد، ارتفاعى حدود نيم متر و مساحتى حدود سى متر داشته و به شكل مربع مستطيل است. يك سوم قسمت جنوبى آن؛ يعنى به سمت قبله، از دوران پيامبر صلى الله عليه و آله و بقيه آن از افزودههاى دوران عمربن عبدالعزيز است. تلاوت قرآن و اقامه نماز بر اين ايوان بسيار سفارش شده است.
در مقابل اين ايوان، ايوان التهجد و نيز ديواره شمالى حجره شريف؛ يعنى بيت فاطمه عليها السلام قرار دارد.
—————————-
[1]. علامه مجلسى، بحار الأنوار، ج 22، ص 310.
- تاريخ المدينة المنوره، ج 2، ص 486.
