- مفهوم تربیت
کامل شدن هر انسان، مرهون آموزش و پرورش یا تعلیم و تربیت اوست.
لازم است هر مربی پس از شناخت انسان و چیستی و کیستی او و آشنایی با فلسفه خلقت، به تعلیم و تربیت و تعریف آن بیندیشد. درباره تعلیم و تربیت، مربی باید از خود سؤال کند که انسان را برای کدام عالَم تربیت و آماده می‌کند؟ آیا هدف از آموختن و آماده‌سازی تنها برای زیستن در این دنیاست یا برای حیات جاوید؟
برای رسیدن به این هدف متعالی باید به شناخت نیازهای همه جانبه انسان پرداخت و هر کدام را به نوعی در برنامه آموزشی و تربیتی او مد نظر قرار داد.
بنابراین، ابتدا باید تعریف درستی از تعلیم و تربیت داشته باشیم و سپس با توجه به عوامل حاکم بر رشد انسان یعنی فطرت، وراثت و محیط، آموزش و تربیت را آغاز نماییم.
- معنای تربیت
«تربیت»؛ واژه‌ای عربی است که از ریشه «رَبَوَ» به معنای زیادت، فزونی، رشد و برآمدن، گرفته شده است؛ و در اصطلاح، به معنای فراهم کردن زمینه مناسب برای پرورش استعدادهای جسمانی، روحانی و هدایت آن در جهت مطلوب و جلوگیری از وقوع انحرافات و ناهنجاری‌ها است.
تربیت، به معنای رسیدن به رشد، هدایت به حق و کمال، رسیدن به حد بلوغ و تشخیص، تزکیه نفس و اخلاق و به معنای ادب کردن هم آمده است.
شهید مطهری، تربیت را؛ «به فعالیت درآوردن استعدادهای درونی که در شیء هست» می‌داند. تربیت در این معنا، همه قوای بالقوه انسان را به صورت بالفعل درمی‌آورد. این قوا شامل ابعاد جسمانی، عاطفی، اجتماعی، عقلانی و معنوی شخصیت فرد می‌شود.
تربیت می‌تواند شامل کوشش‌هایی باشد که به منظور پرورش فرزندان در مرحله معینی از حیات آنان صورت می‌گیرد و آنان را به سمت رشد و کمال پیش می‌برد.
از این جهت، تربیت را میتوان «رشد طبیعی و تدریجی و هماهنگ همه نیروها و استعدادهای آدمی» دانست.
تربیت؛ ارائه نوعی زندگی است، که با شخصیت انسان مطابقت دارد و بر ارزش‌های معنوی وی مبتنی است.
بنابراین میتوان در یک تعریف جامع تعلیم و تربیت را چنین معنا کرد که:
«مجموعه تلاش‌ها، فرصت‌ها، امکانات، اقدامات و برنامه‌ها از بدو انعقاد نطفه تا واپسین دم حیات، برای شکوفاسازی توان‌های بالقوه فرد به طور همه جانبه تا رسیدن به حداکثر ظرفیت.»
در این تعریف، چند نکته مهم، قابل تأکید و بحث است:
* مجموعه‌ای از تلاش‌ها و فرصت‌ها در امر تعلیم و تربیت دخالت دارند، نه یک تلاش یا یک اقدام خاص.
* نکته دیگر این است که گستره تعلیم و تربیت مانند گستره حیات، بسیار وسیع است؛ از زمان انعقاد نطفه آغاز شده و تا آخرین لحظه حیات بشر استمرار می‌یابد. به گونه‌ای که حالت‌های عاطفی زن و شوهر هنگام هم‌بستر شدن روی کیفیت نطفه اثر می‌گذارد و همچنین حالت‌های مادر در دوران بارداری و دوران شیرخوارگی بر کیفیت و کمیت رشد کودک مؤثر است. به همین ترتیب تجربه‌های دوران کودکی، جوانی و بزرگسالی هر کدام به نوعی زمینه‌های رشد و تکامل هر کس را فراهم می‌کند. از این رو باید تأکید کرد که همه ما همواره در حال تعلیم دیدن و تربیت شدن هستیم و تعلیم و تربیت تعطیل نمی‌شود.
* تعلیم و تربیت مطلوب باید به «رشد همه جانبه» و رشد متعادل و متوازن انسان توجه داشته باشد. از نظر مکتب مقدس اسلام، انسان رشید، انسانی است که از همه ابعاد رشد یافته است.
* انسان موجودى است با استعدادهاى شگفت و گرانقدر، چنانكه از رسول خدا (ص) روايت شده است كه فرمود: «مردم چون معادن طلا و نقره اند».
با اين تعبير بايد آنچه را كه مانع شكوفايى استعدادهاى انسان است رفع كرد و زمينه هاى مساعد را فراهم ساخت تا استعدادهاى انسان به فعليت رسد و انسان متصف به صفات و كمالات الهى شود؛ و اين تحول با اهتمام و كوشش خود انسان ميسر مى شود. بدين ترتيب تربيت با رفع موانع و ايجاد مقتضيات شكل مى گيرد.
