مفهوم محیط زیست

• مفهوم محیط زیست

دین مبین اسلام به مسأله محیط زیست و حفظ و حراست از آن بسیار اهمیت داده و در آموزه‌های دینی هم از آلوده کردن محیط زیست نهی شده و هم به پاک‌سازی آن در صورت آلوده شدن ترغیب و امر شده است.

خدای سبحان، نظام کیهانی و زمین و محیط زیست را آفرید و آن‌ها را در اختیار انسان نهاد تا او را براساس دستورهای خود بیازماید و ببیند که وی پس از مطالعه و شناخت لازم،‌ چگونه از این امانت الهی در مسیر طاعت خالق بهره می‌گیرد و با مزایا و نعمت‌های زیست محیطی پروردگار چگونه رفتار می‌کند.

در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا * زمین را آراستیم تا شما را بیازماییم و ببینیم کدام یک به نیکی رفتار می‌کنید. سوره کهف آیهه 7».

زمانی نعمت‌ها و امکانات در راستای هدف آفرینش قرار می‌گیرند که از آن‌ها به درستی بهره برداری و از افراط و تفریط پرهیز شود. روز قیامت نیز از نعمت‌ها بازخواست می‌شود«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ * سپس در آن روز (همه شما) از نعمتهايى كه داشته‏ايد بازپرسى خواهيد شد. سوره تکاثر آیه 8».

امام علی (ع) نیز در این‌باره می‌فرماید: «تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها که شما مسؤول هستید؛ حتی از سرزمین‏ها و چهارپایان».

انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهره‏برداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت به آسایش برسد. طبیعت، نعمتی است که خداوند به امانت در اختیار انسان قرار داده و آدمیان در برابر چگونگی بهره‏ برداری از آن مسئول هستند. آلودگی محیط زیست به زیان انسان و همه موجودات تمام می‏شود.

فرهنگ اسلامی، طبیعت را گهواره و زمینه ساز پرورش و کمال انسان می‌داند. از این رو، با هر کس که به این عامل، آسیب و زیان رساند و آن را برای رشد بشر نا امن سازد، مقابله می‌کند.

• نظام طبیعت

امام صادق (ع) به مُفَضَّل بن عمر می‌فرماید: «اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خردت درست ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی می‌یابی که همه آنچه آفریده‌ها به آن نیازمند بوده‌اند، و در آن پیش بینی شده است. آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغ‌های چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شده‌اند و همه چیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحب خانه­ای، همه آنچه هست، در ملک اوست. گوناگونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شده است. پس باید از متاع‌های گوناگون آن در راه اطاعت خدا و رشد الهی بکوشیم و بهره ببریم. اساس حکمت آفریده شده و همه عناصر آن از ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا آدمی در  پرتو آن‌ها از مادیت به معنویت برسد و دنیا و آخرت را به شایستگی در خود به کمال برساند».

• دنیای امروز و محیط زیست بی روح

دنیای صنعتی امروز با تخریب جنگل‌ها و نابودی فضاهای سبز و پژمردگی و مرگ گل و گیاه روبرو است. پیشرفت بی رویه صنعت، همان گونه که صفا، یک دلی و پیوندهای استوار خانوادگی را از مردم صنعت زده گرفته و روانشان را رنجور و افسرده ساخته است، آخرین روزنه های امید را نیز که جنگل‌ها و دشت‌های خرم و مزرعه­های سرسبز بود، تباه ساخت و انسان را در میان آهن‌های خشن، دیوارهای بتونی و دود و آلودگی‌های گوناگون صنعتی، بی کس و تنها رها کرد.

 اکنون انسان‌های بی شماری به سرگردانی، پریشان حالی و افسردگی دچار شده‌اند که نتیجه شوم و ناخواسته جهان صنعتی است و آرام آرام به فاجعه­ای انسانی تبدیل می‌شود. آمار بالای خودکشی و بیماری‌های روحی و روانی مؤید این مدعا است. بر این اساس، احیای دوباره محیط زیست و برگرداندن سرزندگی و شادابی زمین به آن، عامل مهمی در ایجاد روحیه نشاط و امید در انسان‌ها است.

ابعاد مختلف بحران محیط زیست که امروزه افکار جهانی را تحت تأثیر قرار داده، حاصل عصیان‏گری بشر در برابر نظام آراسته و صالح جاری در عرصه محیط زیست است. این گونه اقدامات فسادانگیز چه از ناحیه فرد باشد، چه از ناحیه حکومت، در تضاد با خواست خداوند است؛ چرا که خداوند فساد را دوست ندارد و هرگز در مشیت ازلی نیست که انسان‌ها فساد کنند. منظور از فساد در روی زمین هرگونه نابسامانی و ویرانگری و انحراف است.

به عبارت دیگر، فساد به هرگونه تخریب و ویرانگری گفته می‏شود که نظام آراسته و صالح جاری را بر هم زند.

حال با توجه به مشکلات پیش آمده تنها راه حل ممکن برای برطرف کردن این مشکلات رجوع به فرهنگ غنی اسلام در باره با محیط زیست و عمل به آن می­باشد. زیرا اسلام برای کلیه شئون و روابط انسانی برنامه و مقرراتی وضع نموده است. و این بدان معنی است که برای هر موضوع با عنوان ویژه و متداول امروزی آن حکم خاصی مقرر داشته است. مسئله محیط زیست نیز از همین قبیل است.

در منابع اسلامی به عنوان حفظ محیط زیست احکام و قوانینی مطرح شده است مانند: حفاظت و صیانت از آب، زمین، و جلوگیری از آتش سوزی و حفظ جنگل­ها و مراتع کشاورزی و مسائلی از این قبیل که در آیات و احادیث و سایر منابع، وجود دارد که به کمک آنها می­توان مقررات دقیقی برای مسائل محیط زیست بدست آورد.

• مفهوم طبیعت و محيط زيست

طبیعت، از ماده «طَبَعَ» به معنای نهاد، سرشت و حیات مادّی است و در تعریف آن گفته­اند که: طبیعت، شامل همة موجودات مادّی، همراه با قوانین حاکم بر آنهاست. لذا تمام اجرام آسمانی و اجسام اطراف ما را هم شامل می­شود.

مصادیق طبیعت، عبارت­اند از: زمین، آسمان، کوه، دشت، دریا، رودخانه­ها، حیوانات، گیاهان، ابرها، بادها و … و روابط و قوانین حاکم بر آنها.

عناصر طبيعت، پيش از اسلام در افكار، جايگاه­هاي مقدسي داشته­اند تا آنجا که به عنوان الهه مورد پرستش قرار می­گرفتند؛ ولی در اسلام با نگرشي خدا شناسانه به آن نگاه می­شود.

مفهوم محيط زيست را نیز می­توان به مجموعه­اي از پديده­هاي طبيعي و تعادل بين عناصر مؤثر در طبيعت كه حيات بيولوژيكي گياهان و جانوران متضمين آن است تعریف کرد.

بنابراين محيط زيست شامل: خاك، آب و هوا، منابع طبيعي، انواع حيوانات و گياهان و تعادل بيولوژيك بين آنها، شهر و … می­شود.

با این اوصاف می­توان چنین نتیجه گرفت که دایرة طبیعت نسبت به محیط زیست بزرگ­تر و گسترده­تر است.