مدفن حضرت زهرا عليها السلام

• مدفن حضرت زهرا عليها السلام

يكى از مسائل مسلّم و قطعى در مورد حضرت زهرا عليها السلام اين است كه قبر آن حضرت مخفى است و تا حال، بطور مشخص و به صورت قطعى قبرى به آن حضرت نسبت داده نشده است.

و امّا مدفن و محلى‏كه ممكن است پيكر پاك آن حضرت در آن جايگاه دفن شده باشد آن هم از نظر تاريخى، دقيقاً معلوم نيست و جاى بحث و گفتگو و مورد اختلاف است.

• علت اختفا

سمهودى مى‏گويد: سبب اختفاى قبر فاطمه عليها السلام و مشخص نبودن آن و بعضى ديگر از قبور بزرگان، اين است كه در صدر اسلام علاوه بر اينكه ساختن بنا بر روى قبور و يا استحكام قبور با گچ و آجر بطور عموم معمول نبوده، درباره اختفاى قبور اهل بيت، انگيزه ديگرى نيز وجود داشته و آن عداوت و دشمنى حكام درگذشته و امروز! با اهل بيت است؛ بطورى‏كه بنا به نقل مسعودى در سال دويست و سى و شش، متوكّل دستور داد قبر حسين بن على محو و با خاك يكسان و كسانى‏كه در كنار اين قبر مى‏باشند، شديداً مجازات شوند و در اجراى اين دستور، پولهاى زيادى صرف و پاداشهاى‏ فراوانى به مجريان اين فرمان پرداخت گرديد. (1)

اما با توجه به این كه قبور عده‏اى از صحابه و اقوام ديگر رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكه و مدينه در داخل و خارج بقيع مشخص مى‏باشد ، این علت ، دلیل حقیقی این اختفا نمی باشد و بايد علت اختفاى قبر آن حضرت را در جاى ديگر جستجو كرد و انگيزه واقعى آن را همانگونه كه هست، بيان نمود؛ همان انگيزه و علّتى كه در منابع حديثى و تاريخى شيعه و اهل سنت منعكس گرديده است و آن عبارت است از وصيت و تأكيد فاطمه زهرا عليها السلام بر اين كه پيكر پاكش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفى گردد.

در صحيح بخارى و صحيح مسلم، در ضمن نقل جريان اختلافِ‏نظر حضرت زهرا عليها السلام با اقدام و عملكرد ابوبكر در مورد فدك و ارث رسول خدا صلى الله عليه و آله از عايشه چنين آمده است:

فاطمه عليها السلام از جهت مصادره فدك نسبت به ابوبكر رنجش خاطر پيدا كرد و با او سخن نگفت تا از دنيا رفت. (2)

عايشه اضافه مى‏كند: فاطمه پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله شش ماه زنده بود و چون از دنيا رفت همسرش على، ابوبكر را از وفات وى مطلع نساخت و خودش بر پيكر او نماز خواند و شبانه دفن نمود.

ابن عبدالبرّ مى‏گويد: فاطمه به‏ همسرش على اشاره كرده بود كه شبانه به خاكش بسپارد. (3)

اين اشارت از سوى حضرت زهرا در مورد دفن شدن پيكرش به هنگام شب، كه در منابع اهل سنت فراوان نقل گرديده، در منابع شيعه قدرى صريحتر ذكر شده است:

در روايتى آمده است كه: امير مؤمنان عليه السلام به هنگام شدّت مرض و در آخرين روزهاى حيات همسرش، در پاسخ پيام عمويش عباس كه در مورد تجهيز و تشييع جنازه فاطمه زهرا به آن حضرت پيشنهاداتى را ارائه مى‏داد چنين فرمود:

«اى عمّو! اجازه مى‏خواهم از پيشنهاد شما در اين مورد صرف نظر نمايم؛ زيرا خود فاطمه بر من وصيت نموده است كه مراسم تدفين وى مخفيانه انجام پذيرد.» (4)

و بنابر به بعضى از روايات، امير مؤمنان عليه السلام بر چهل قبر در بقيع آب پاشيد و شبيه هفت قبر به وجود آورد تا قبر حضرت زهرا به هيچوجه شناخته نشود. (5) بهرحال اين وصيت و اين نوع تدفين موجب گرديده كه قبر حضرت زهرا عليها السلام مخفى و اقوال و آراى مختلف در ميان محدّثان و مورّخان در محل دفن وى پديد آيد. از اين‏رو است‏ كه عده‏اى مى‏گويند قبر فاطمه عليها السلام در بقيع واقع گرديده و عده‏اى ديگر بر اين عقيده‏اند كه در داخل خانه‏اش قرار گرفته و بعضى ديگر احتمال مى‏دهند در مسجد رسول خدا صلى الله عليه و آله و در ميان بيت و منبر آن حضرت باشد .

• مدفن حضرت زهرا از ديدگاه روايات‏

روايات متعدد و مُسند و مورد اعتمادى كه از شش تن از ائمه معصوم عليهم السلام در محل دفن حضرت زهرا عليها السلام در منابع شيعه نقل گرديده، نشانگر اين است كه آن حضرت در داخل خانه خودش كه در كنار مسجد و در جوار خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله قرار داشت، دفن شده است؛ خانه‏اى كه به دستور بعضى حكام و خلفاى بنى‏اميه تخريب و به مسجد ضميمه گرديد .

همچنين بزنطى نقل مى‏كند از حضرت رضا عليه السلام سؤال كردم كه فاطمه دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله در كجا دفن شده است؟ فرمود:

«شخصى همين موضوع را در مجلسى كه عيسى بن موسى‏ نيز حاضر بود از جعفر ابن محمد عليه السلام سؤال نمود، عيسى در پاسخ وى گفت: فاطمه عليه السلام در بقيع دفن شده است. آن شخص به جعفر بن محمد عرض كرد: شما چه مى‏فرماييد؟ فرمود: عيسى ابن موسى به سؤال تو پاسخ داد، وى بار ديگر عرض نمود: خدا شما را به سلامت دارد. من با عيسى بن موسى چه كار دارم! شما نظر پدرانتان را به من بگوييد، حضرت فرمود: «در منزلشان دفن شدند» (6)

سيد بن طاووس رحمه الله در ضمن سؤالهايى كه از امام على الهادى عليه السلام كتباً به عمل آمده است، اين مطلب را نقل مى‏كند كه:

محمد همدانى مى‏گويد: به آن حضرت نوشتم: «اگر صلاح مى‏دانيد مرا از محل دفن مادرتان فاطمه آگاه سازيد كه آيا در داخل مدينه است يا همانگونه كه مردم مى‏گويند در بقيع قرار دارد؟ آن حضرت در جواب من نوشت: «ایشان در کنار جدم رسول خدا هستند». (7)

امام باقر و امام مجتبى عليهما السلام، مؤيّد اين روايات، روايت ديگرى است كه مرحوم كلينى از امام باقر عليه السلام نقل كرده است كه وقتى وفات امام حسن مجتبى عليه السلام نزديك شد، به برادرش حسين بن على عليهما السلام اينگونه وصيّت كرد:

«چون مرگ من فرا رسيد تجهيزم كن و به نزد قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله ببر تا با وى تجديد عهد كنم سپس به نزد قبر مادرم فاطمه ببر، پس از آن، به بقيع برگردان و در همانجا دفن كن. (8)

 اميرمؤمنان عليه السلام به هنگام دفن پيكر پاك دختر رسول خدا اينگونه فرمود:

«اى رسول خدا، سلام بر تو از جانب من و از جانب دخترت كه هم اكنون در جوارت فرود آمده و به سرعت به تو ملحق گرديد.» (9)

مفهوم جمله‏ «النازلة فى جوارك» با دفن شدن آن حضرت در خانه خويش كه نزديكترين محل نسبت به خانه و مدفن رسول خدا و قرب و جوار تربت پاك او است متحقق مى‏گردد.

• مدفن حضرت زهرا از نظر علماى شيعه‏

مرحوم شيخ صدوق (متوفاى 381 ه. ق.)  در معانى‏الأخبار مى‏گويد: «قول صحيح از نظر من در مورد قبر فاطمه عليها السلام مضمون همان روايت است كه پدرم از طريق محمد بن عطار از حضرت رضا عليه السلام نقل نموده است كه فاطمه زهرا در داخل خانه‏اش دفن شده و اين خانه به هنگام توسعه مسجد، به وسيله بنى‏اميد به مسجد منضم گرديده است. (10)

مرحوم شيخ مفيد (متوفاى 413 ه. ق.) مى‏گويد:

پس از زيارت رسول خدا صلى الله عليه و آله‏ در كنار روضه بايست و فاطمه را زيارت كن؛ زيرا او در اين جايگاه به خاك سپرده شده است. (11)

سيد بن طاووس (متوفاى 673 ه. ق.)  پس از روايتى‏كه بصورت مكتوب از امام هادى عليه السلام نقل شده است‏ مى‏گويد:

«اين گفتار صريح و نص واضح از امام هادى عليه السلام، به تنهايى كفايت مى‏كند در اين‏كه: فاطمه زهرا عليها السلام در كنار مدفن رسول خدا صلى الله عليه و آله به خاك سپرده شده است و نه در جاى ديگر.» (12)

نظريه علامه مجلسى رحمه الله و توضيح او در مورد روضه:

علامه مجلسى (متوفاى 1110 ه. ق.) مى‏گويد: «همانگونه كه در كتاب مزار بيان كرده‏ايم، اصحّ اقوال اين است كه آن حضرت در داخل خانه‏اش دفن گرديده است». (13)

• مدفن حضرت زهرا عليها السلام از نظر علماى اهل سنّت‏

علماى اهل سنّت در محلّ دفن حضرت زهرا عليها السلام سه قول آورده‏اند:

1- در داخل بيت خودش‏

گذشته از اينكه دفن شدن حضرت زهرا عليها السلام در داخل بيت خود در ضمن رواياتى از طريق شيعه آمده، در منابع اهل سنّت و از طريق آنان نيز از امام باقر و امام صادق عليه السلام نقل گرديده است. و بعضى از دانشمندان آنها نيز به اين معنا تصريح و دفن آن حضرت را در خانه‏اش تأييد نموده‏اند:

از جمله ابن شيبه از قديمى‏ترين مورخ و مدينه‏شناس عبدالعزيز نقل مى‏كند كه وى مى‏گفت:

«فاطمه زهرا همانند رسول خدا صلى الله عليه و آله در داخل خانه‏اش و در جايگاهى‏كه به عالم بقاء ارتحال يافته، به خاك سپرده شده است». (14)

و ديار بكرى با اشاره به اقوال مختلف مى‏گويد: گفته شده كه قبر آن حضرت در داخل خانه خود و در محلّ محرابى است كه در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است. (15)

2- در بقيع‏

عدّه‏اى ديگر از علماى اهل سنت نيز مى‏گويند: «آن حضرت در بقيع ولى در خارج از حرم ائمه عليهم السلام به خاك سپرده شده است».

3- در داخل حرم ائمه بقيع‏

و اين قول را مى‏توان قول مشهور در ميان علماى اهل سنت دانست.

سمهودى پس از بيان نظرات و مطالب مختلف در مدفن حضرت زهرا مى‏گويد: «از آنچه‏گفتيم، چنين به‏دست مى‏آيدكه قبرآن حضرت دربقيع و دركنار قبر حسن‏بن على عليه السلام است». (16)

عبّاسى مؤلف كتاب عمدةالأخبار مى‏گويد: «از قبور واقع در بقيع، قبر فاطمه دختر رسول خدا صلى الله عليه و آله است و آن در داخل قبه عباس و در كنار قبر فرزندش حسن عليه السلام واقع گرديده؛ زيرا نقل شده است كه حسن بن على به هنگام وفاتش وصيت نمود كه مرا در كنار قبر مادرم فاطمه به خاك بسپاريد». (17)

در پایان باید خاطر نشان کرد که محلى كه به عنوان قبر آن حضرت در بقيع مشخص شده، پايين‏تر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست (شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد كه اينجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.

حضرت فاطمه (س) يكى از زنان برگزيده عالم و مورد علاقه شديد رسول خدا (ص) بود. درباره آن گرامى، فرزندان و شويش امام على (ع)، فضايل بى‏شمارى از رسول خدا (ص) نقل شده است. يكى از آنها همان روايت مشهور است كه پيامبر (ص) او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار خود شمرد. حضرت فاطمه (س)، پس از ماجراى سقيفه، به مخالفت با حاكميت وقت پرداخت و در باقى عمر خويش، حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصيت كرد تا دور از چشم آنان و شب هنگام دفن شود واين كار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلوميت خود در برابر خلفا انجام داد.

——————————-

1. وفاء الوفا، ج 3، ص 906.
2. صحيح بخارى، كتاب المغازى، باب غزوه خيبر، ح 3998؛ صحيح مسلم، كتاب الجهاد و السير، ح 1759.
3. استيعاب مطبوع در حاشيه اصابه، ج 4، ص 379.
4. بحارالانوار، ج 43، ص 210.
5. اصول كافى ج 1، ص 461؛ عيون الأخبار، ص 311.
6. قرب الإسناد به نقل بحارالأنوار، ج 100، ص 192.
7. اقبال الاعمال، ص 623.
8. روضه كافى، به نقل وسائل الشيعه، ح 1، كتاب الطهاره؛ ب 13، حديث 6 و 10.
9. نهج‏البلاغة، گفتار 202.
10. معانى الأخبار، ص 268.
11. مقنعه، طبع دبيرخانه كنگره شيخ مفيد، ص 459.
12. مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 365.
13. اقبال، ص 623.
14. بحار، ج 43، ص 188.
15. وفاء الوفا ج 3، ص 901.
16. اخبار المدينه، ص 154.
17. عمدة الاخبار، ص 154.