• معاد

در گذشته اشاره کردیم که می­توان مباحث کلامی را در سه محور خداشناسی، راهنماشناسی و معادشناسی جای داد. پس از بررسی دو محور نخست، اینک شایسته است نگاهی به مسائل مربوط به حیات اخروی انسان داشته باشیم.

اهمیت مسائل معاد و بررسی احوال آدمی پس از مرگ و خروج از عالم طبیعت، برکسی پوشیده نیست. با این حال، مناسب است به برخی از ابعاد این مسأله اشاره کنیم.

• پرسشی بنیادین (به کجا می روم؟)

آدمی، آن گاه که بهره­ای از رشد عقلانی می­یابد و مواردی از مرگ را در میان اطرافیان خویش تجربه می­کند، در می­یابد که سکونتش در عالم طبیعت، جاویدان و ابدی نیست و دیر یا زود منزلگاه دنیوی خویش را ترک خواهد کرد و هم آغوش مرگ خواهد شد. در اینجاست که خویشتن را با پرسش­هایی اساسی رو به رو می­بیند: آیا مرگ پایان هستی آدمی است یا آنکه انتقال از جهانی به جهان دیگر است؟ در صورتی که مرگ به معنای نابودی مطلق انسان نباشد، ویژگی های حیات اخروی چیست و چه رابطه ای میان این دو مرحله از هستی آدمی برقرار است؟ یا امکان دارد پس از مرگ بار دیگر به عالم طبیعت پاگذاریم و در کالبدی دیگر به حیات خویش ادامه دهیم؟…

این پرسشها، و دهها سؤال مشابه دیگر، همواره ذهن انسان را به سوی خود فرا می­خواند و کمتر کسی را می­توان یافت که در طول عمر خویش به آن نیندیشیده و دغدغه­ی پاسخ آن را در سر نداشته باشد.

• معنای لغوی و اصطلاحی معاد

در کلام اسلامی، مشهورترین اصطلاحی که برای اشاره به مجموعه مباحث مربوط به احوال انسان پس از مرگ و حیات اخروی او به کار می­رود، واژه «معاد» است.

واژه‌ی معاد از ریشه عود، به معنای بازگشتن، محل بازگشت و زمان بازگشت گرفته شده است. در تفسیر اصطلاحی معاد و وجه نامگذاری فرجام انسان به آن، آرای مختلفی وجود دارد: براساس یک تفسیر، مقصود از معاد، بازگشت روح انسان به بدن او در روز رستاخیر است. همچنین می­توان معاد را به معنای بازگشت نهایی انسان به سوی مبدأ نخستین خود، یعنی خداوند، دانست. در این دیدگاه، واژه معاد معنای بسیار عمیقی دارد، زیرا علاوه بر آنکه بیانگر حیات پس از مرگ و استمرار هستی انسان پس از خروج از عالم طبیعت است، به حرکت صعودی انسان به سوی مبدأ خویش اشاره می­کند و از این حقیقت پرده بر می­دارد که انسان، در فرجام خود، به سوی مبدأ خود باز می­گردد. در پاره­ای روایات، از معاد به عنوان بازگشت انسان به سوی خداوند یاد شده است.

با توجه به اختلاف آرای اندیشمندان اسلامی می­توان با تکیه بر اصولی که مورد اتفاق نسبی متکلمان مسلمان است، تعریف اجمالی اصل معاد را، از دیدگاه اسلام، چنین بیان کرد:

هستی انسن با مرگ پایان نمی پذیرد، بلکه در جهان دیگری تداوم می­یابد و در آنجا اعمال آدمی مورد حسابرسی قرار می­گیرد؛ نیکان وارد بهشت شده، از سعادت ابدی و نعمتهای اخروی بهره­مند می­شوند و بدکاران در دوزخ الهی گرفتار و معذب می­گردند.