- خدمت به دیگران و اهتمام به امور مردم
واژه «خدمت»، مفهوم گسترده‌ای دارد و تلاش و کوشش در برآورده کردن نیازها و خواسته‌های دیگران در همه امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را در برمی‌گیرد و به گذشت، فداکاری، ایثار و تحمّل رنج و سختی در همه این امور نیز گفته می‌شود.
در اسلام موضوع اهتمام به امور مسلمانان بسیار مورد سفارش است و نوعی عبادت است به شرط این‌که بر اساس انگیزه الهی و تقرّب به خدا، باشد و مخلصانه انجام گیرد، خیرخواهانه بوده و فاعلش، نیّت و هدف خیر داشته باشد. به منظور همکاری بر گناه نباشد همان‌طور که حضرت علی علیه‌السلام در این باره می‌فرماید:
«بهترین احسان‌ها و خدمات، آن است که موافق با شریعت‌ها (و طبق شرایط و موازین دینی) باشد.» (1)
خدمت نباید منّت و آزار به دنبالش باشد. خدمت شوندگان، نیز شایسته خدمت باشند، گرچه متوجه خدمتِ خدمتگزار نباشند و …
از نظر اسلام، خدمت به همه مردم و نوع بشر عملی شایسته است چنان‌که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌اله می‌فرماید:
«بشردوستی و نیکی به مردم، اعم از درست‌کار و گناه‌کار، پس از ایمان به خداوند، سرآمد تمام کارهای عاقلانه است.» (2)
بر اساس این‌گونه روایات، خدمت کردن محدودیتی ندارد.
در برخی دیگر از روایات، خدمت کردن با قید «مؤمن» یا «مسلم» ذکر شده است. به عنوان نمونه، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌اله می‌فرماید:
«هر مسلمانی که به جماعتی از مسلمانان، خدمت کند، خدا به شماره آنها در بهشت برایش خدمتگزار می‌گمارد.» (3)
شخصی به نام جمیل نیز می‌گوید: از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که می‌فرمود:
«مؤمنان خدمتگزار یکدیگرند.
عرض کردم: چگونه خدمتگزار یکدیگرند؟
فرمود: به یکدیگر فایده می‌رسانند.» (4)
از مجموع این دو دسته روایات، چنین برمی‌آید که خدمت، ارزش ذاتی دارد و خدمتگزاری به همه مردم اعم از مسلمان و کافر (با شرایطش) امری پسندیده است؛ لیکن خدمت به مسلمانان از اهمّیّت بیشتری برخوردار است.
خدمت به غیرمسلمانان به جهت جذب قلوب آنها به اسلام، اهمیت بسزایی دارد. چنان‌که در بعضی ابواب فقهی مانند زکات به آن اشاره شده و سهمی از زکات در این جهت، مصرف می‌شود. کمک به بعضی از کشورهای غیر اسلامی در حوادث ناگوار همچون سیل، زلزله، قحطی و… نیز از مصادیق خدمت است و اگر با انگیزه الهی انجام بگیرد؛ پسندیده است ولی اگر در خدمت به غیرمسلمانان انگیزه الهی بر آن مترتّب نباشد و باعث تقویت، شوکت و عزّت آنان در برابر اسلام و مسلمانان شود، راه سلطه آنان بر مسلمانان باشد و مسلمانان را به استخدام خود درآورند و… چنین امری خدمت نیست؛ بلکه خیانت به اسلام و مسلمانان است.
طبق فرهنگ اسلامی افرادی که در اثر تمکّن مالی یا موقعیت خاص اجتماعی در معرض تقاضاها و حاجت‌های مردم واقع می‌شوند باید بدانند که درهای رحمت الهی به روی آنان گشوده شده است.
امام حسین علیه السلام افراد خدمتگزار را تشویق کرده و توفیق رفع نیازهای مردم را از جمله نعمت‌های الهی شمرده، می‌فرماید:
«همانا نیازمندی‌های مردم به شما از نعمت‌های خدا بر شماست، بنابراین، از این نعمت‌ها خسته نشوید.» (5)
بنابراین، هر انسان مسلمانی باید از این نعمت‌ها و رحمت‌های پروردگار به خوبی استقبال کند و تا آنجا که توان دارد در برآوردن حاجت حاجتمندان بکوشد و در صورتی که قدرت نداشته باشد حدّاقل با بیانی امیدوار کننده جوابش را بدهد. همان‌طور که قرآن کریم در سوره إسراء، آیه 28 می‌فرماید:
«وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنهْمُ ابْتِغَاءَ رَحْمَةٍ مِّن رَّبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُل لَّهُمْ قَوْلًا مَّيْسُورًا * و هر گاه از مستمندان روى مىگردانى، و انتظار رحمت پروردگارت را دارى (تا گشايشى در كارت پديد آيد و به آنها كمك كنى)، با گفتار نرم و آميخته با لطف با آنها سخن بگو!»
رسول گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله پس از نزول این آیه هنگامی که کسی از ایشان چیزی طلب می‌کرد و حضرت چیزی نداشت که به او بدهد می‌فرمود:
«امیدوارم خدا ما و تو را از فضلش روزی دهد.» (6)
از این رو کسی که نمی‌تواند حاجت نیازمندی را برآورد باید با گفتن سخنانی امیدوار کننده از قبیل این‌که «امیدوارم خدا نیازت را برطرف کند، من تا آنجا که در توان داشته باشم برای تو تلاش می‌کنم» او را دلداری دهد؛ نه این‌که با پرخاشگری و تندی با او روبه‌رو شود و او را ناامید برگرداند. چنین کسی در آخرت در امان خدا نخواهد بود، زیرا کسانی در امان خواهند بود که در دنیا پناهگاه صاحبان حاجت باشند.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«خداوند بندگان انتخاب شده‌ای برای رفع نیازمندی شیعیان، خلق نموده تا به این وسیله آنان را بهشتی کند؛ اگر می‌توانی از آنان باشی، چنین باش.» (7)
در اخلاق اسلامی حسّ تعاون و یاری و خدمت به مردم بخصوص خدمت به مؤمنان و صالحان از موضوعات بسیار حساس است. از مجموعه تعالیم اسلامی و سیره اولیاء صلوات‌الله‌علیهم استفاده می‌شود که پس از ادای فرایض، بالاترین وسیله برای نزدیک شدن به خداوند متعال این خصلت نیکو است. اولیای خداوند همواره در خدمت مردم بودند و شخصاً در رفع حوایج آنان اقدام می‌کردند.
همچنین امیرمؤمنان علیه‌السّلام به کمیل بن زیاد فرمود:
«ای کمیل! خاندان و خویشان خود را وادار کن که روزها در پی کسب فضایل و مکارم باشند و شب‌ها در انجام حوایج مردمی که خوابند بکوشند. سوگند به کسی که تمام صداها را می‌شنود، هر کس سرور و خوشحالی در قلبی ایجاد کند خداوند به عوض آن برایش لطف و مهربانی می‌آفریند که هرگاه مصیبت و اندوهی به او برسد این لطف مانند آب به سوی آن سرازیر می‌شود تا آن مصیبت را از او دور کند». (8)
بنابراین، کسی که می‌خواهد متخلّق به اخلاق حسنه باشد باید بکوشد تا روح همیاری و همدردی را در خود ایجاد کند و با ریاضت و اقدام عملی، حالت بی‌تفاوتی و خونسردی را به خونگرمی و حسّ فردگرایی را به روح اجتماعی مبدّل سازد.
- آفات خدمتگزاری
خدمتگزاری آفاتی دارد که شخص خدمتگزار گاهی در حین عمل، دچارش می‌شود، مثل این‌که انگیزه خدمت‌رسانی او، الهی نباشد، بلکه برای جلب منفعت شخصی خدمت کند؛ قدمی برمی‌دارد، تا قدمی برایش برداشته شود، خدمت می‌کند، تا به نام و نانی برسد و شهرت و مقامی به دست آورد. یا به اهلش خدمت نمی‌کند و یا در حین خدمتگزاری موازین اخلاق اسلامی را زیر پا می‌گذارد.
گاهی نیز شخص خدمتگزار بعد از عمل، آسیب می‌بیند و خدمت خود را با به رخ کشیدن، منّت نهادن، اذیت و آزار کردن و … تباه می‌سازد. اینک به عنوان نمونه به دو آفت مهمّ خدمتگزاری اشاره می‌کنیم:
الف) ریا
ریا یکی از آفت‌های عبادت است و خدمتی هم که در راستای رضا و خشنودی و تقرّب به خدا باشد، نیز عبادت است. بنابراین ریا و نمایش خدمت، از آفات خدمتگزاری محسوب می‌شود.
ب) منّت و آزار
یکی از نشانه‌های خدمت واقعی و الهی، آن است که شخص خدمتگزار کارهای نیک خود را به رخ خدمت شوندگان نکشد، بر آنان منّت ننهد و اذیّت و آزارشان نرساند وگرنه عمل خویش را پایمال کرده است.
———
1- تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 382.
2- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 71، ص 392.
3- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 529.
4- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 428.
5- بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج 71، ص 318.
6- تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 157.
7- الكافي (ط – دارالحديث)، ج 3، ص 494.
8- نهج البلاغه، خطبه 254.
