خانه، مرقد و حديقه الزهراء

• حديقه الزهراء

در گذشته، در زاويه شرقى حياتِ اول مسجد، چندين درخت نخل بوده است. ابن‏جبير در قرن ششم هجرى از پانزده عدد نخل در صحن مسجد ياد كرده است. بعدها يك درخت سدر و نيز درختى به نام حمره در كنار نخل‏ها كاشته شده است. گويا بعدها به دليل نزديكى آن به محراب تهجّد و خانه حضرت زهرا (س) آن را «حديقةالزهراء» مى‏ناميده‏اند. تصوير اين درختان در عكس‏هاى قديمى برجاى مانده است.

نام مبارك دوازده امام، همراه نام عشرة مبشّره (به گمان اهل‏سنت) و اسامى چهار امام مذهب اهل سنت بر اطراف ديوار حيات اول و دوم به خطى زيبا نوشته شده است. در ميان آنها نام امام زمان (عج) به صورت محمد المهدى آمده و به گونه‏اى نوشته شده كه از دور «حىّ»؛ يعنى زنده خوانده مى‏شود. گفته‏اند كه اخيرا در تركيب آن دست برده شده است تا «حى» خوانده نشود. اين كتيبه‏ها از روزگار عثمانى است و در سفرنامه‏هاى دوره قاجارى ياد شده است. در گذشته، در كشور عثمانى و بسيارى از نقاط ديگر دنياى اسلام، اهل سنت، دوازده امام را در كنار خلفاى نخست و ائمه مذاهب چهارگانه دوست مى‏داشته‏اند و به همين دليل نامشان را در اين بزرگترين مسجد دنياى اسلام آورده‏اند.

• خانه فاطمه عليها السلام‏

خانه فاطمه و امام على عليهما السلام پشت خانه عايشه بود. درى به سمت شرق؛ يعنى كوچه و درى به سمت غرب؛ يعنى داخل مسجد و به موازات ستون‏هاى وفود و حرس داشت. در ديوار جنوبى آن، روزنه‏اى به خانه پيامبر صلى الله عليه و آله باز شده بود كه آن حضرت همواره از آن احوال دخترشان را جويا مى‏شدند و مى‏فرمودند:

«السَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيتِ».

و به روايتى ديگر:

«الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، الصَّلاةُ، إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً.»

پيامبر گرامى اسلام هنگامى كه از سفر باز مى‏گشتند، ابتدا به خانه دختر بزرگوار خود آمده، آنگاه به منزل خود مى‏رفتند.

خانه فاطمه عليها السلام اكنون در داخل ضريح، در انتهاى ديواره غربى و شمالى حجره قرار گرفته است.

سمهودى گويد: ميان خانه فاطمه عليها السلام و عايشه ديوارى بوده و وسط خانه فاطمه عليها السلام مكانى است كه مردم بسيار محترم مى‏دارند و از روى آن عبور نمى‏كنند. برخى گفته‏اند كه اين مكانِ‏قبر فاطمه عليها السلام است. سمهودى و برخى ديگر از مورّخان سنگ قبرى نيز در آن، با عنوان‏ «هذا قبر فاطمة بنت رسول اللَّه» ديده‏اند.

درى كه اكنون در سمت‏باب جبرئيل، به عنوان درِ خانه فاطمه مشهور است، همان درى است كه به سوى كوچه باز مى‏شده است.

خداوند به پيامبرش فرمان داد تا همه درهايى كه به مسجد باز مى‏شد، جز درِ اين‏ خانه را ببندند؛ «أَمَرَ بِسَدِّ الْابْوابِ إلّا باب عليّ» اين حديث را بسيارى از مورّخان اهل سنت چون احمد بن حنبل، نسائى، طبرانى، حافظ بن حجر، حاكم نيشابورى و ديگران نقل كرده‏اند.(1) در همين خانه بود كه دو نور چشم پيامبرخدا صلى الله عليه و آله؛ يعنى حسن و حسين عليهما السلام به دنيا آمدند؛ پس از رحلت جانسوز پيامبر صلى الله عليه و آله عدّه‏اى در همين خانه بر شايستگى‏هاى على عليه السلام براى خلافت تأكيد و از بيعت با خليفه خوددارى ورزيدند. ابوبكر هنگام مرگ خود آرزو مى‏كرد كاش سه كار را نمى‏كردم كه يكى از آن‏ها استفاده از زور براى باز كردن درِ خانه فاطمه عليها السلام بود.(2)

• دختر گرامى پيامبر(ص)

در تاريخ وفات و محل دفن حضرت فاطمه 3 نظرات گوناگون وجود دارد؛  نظريه مشهور نزد شيعه، 75 يا 95 روز است.(3) در مورد محل دفن آن معصومه نيز سه روايت وجود دارد.

1. طبق روايتى از ابن شبّه در «تاريخ المدينه»، قبر فاطمه سلام الله علیها در قبرستان بقيع و در گوشه خانه «عقيل‏بن ابى‏طالب» است.(4) اين خانه در ابتداى قبرستان بقيع و همان‏جايى بوده كه امروز قبور ائمه شيعه واقع است.

ابن شبّه هم‏چنين از عبيدالله بن على روايت كرده كه حسن‏بن على (ع) وصيت كرد كه مرا كنار قبر مادرم در بقيع دفن كنيد، پس او را در مقبره‏اى كنار قبر مادرش؛ در مقابل پنجره خانه نَبِيه بن وهب به خاك سپردند. در اين مقبره دو قبر با سنگ نبشته‏اى وجود داشت: قبر حسن بن‏ على (ع) و قبر عايشه همسر پيامبر.(5) سمهودى نقل كرده‏كه امام صادق (ع) در بقيع كنار پدر و جده‏اش مدفون شد؛ بر قبور آنان سنگ نبشته مرمرى با اين عبارت ديده مى‏شد:

«هذا قبرُ فاطمه بنت رسول الله سيّده نساء العالمين و قبر الحسن‏بن على و علىّ بن الحسين و قبر محمّد بن علىّ و جعفربن محمد:».(6)

على‏بن موسى از مورّخان عصر عثمانى نيز گويد: فاطمه سلام الله علیها در كنار ائمه شيعه: مدفون شده است.(7) در پايين قبور ائمه بزرگوار شيعه سنگ قبرى مستقل قرار دارد كه اهل سنت معتقدند قبر حضرت فاطمه سلام الله علیها  است و بر اساس نظر شيعه اين قبر متعلق به فاطمه بنت اسد است.

2. برخى از مورّخان گفته‏اند قبر حضرت فاطمه سلام الله علیها در خانه ايشان قرار دارد. ابن شبّه و سمهودى نيز رواياتى در اين مورد ارائه كرده‏اند؛ از جمله سمهودى گويد: فاطمه سلام الله علیها از على (ع) در لحظات احتضار خواستند تا فرش خانه را برداشته و محلّى را براى دفن ايشان آماده سازد.(8) شيخ صدوق از امام صادق (ع) روايت كرده است كه فاطمه سلام الله علیها در داخل‏ خانه خود، كه در توسعه عمربن عبدالعزيز جزو مسجد شد، دفن گرديده‏اند.(9) ابن شبّه هم‏چنين از ابوغسّان روايت مى‏كند كه فاطمه سلام الله علیها در خانه خود دفن شده و بر مقبره او مثل همان چيزى كه بر مقبره پدر ايشان قرار گرفت، ساختند؛ چون او را در شب به خاك سپردند، بسيارى از مردم خبر نيافتند.(10) سمهودى گويد: هنگامى كه پايه‏هاى گنبد مقبره پيامبر (ص) ساخته مى‏شد، در سمت شرق آن؛ يعنى پشت حجره، مكانى مثلث شكل بود كه قبرى و لحدى در آن يافتند. خبر آن ميان مردم سرو صدايى ايجاد كرد.(11) علاوه برآن، روايات ابن شهر آشوب در «المناقب» و كلينى در «كافى» حاكى است كه فاطمه سلام الله علیها در منزل خود، كه امروزه داخل مقصوره و ضريح پيامبر اسلام (ص) قرار گرفته، مدفون گرديده است.(12)
3. گروهى چون ابوالفتوح رازى و ابن شهرآشوب از محدثان و مفسران شيعه نيز نقل كرده‏اند كه قبر فاطمه سلام الله علیها در محل روضه‏النّبى (ص)؛ يعنى فاصله ميان منبر و مرقد پيامبر قرار دارد(13) كه اين نظريه نيز مؤيد نظريه دوم است؛ زيرا به اعتقاد شيعه؛ چنان‏كه گفتيم، منزل حضرت فاطمه سلام الله علیها جزو روضه‏النبى (ص) محسوب مى‏گردد. پس مى‏توان اين نظريه را با نظريه دسته دوم كه محل دفن را در خانه ايشان مى‏دانند، يكى دانست. در هر حال، بر اساس روايات مورد اعتماد شيعه، كه عمدتاً كسانى چون شيخ صدوق، طوسى، مجلسى، ابن شهرآشوب و … نقل كرده‏اند، احتمال دفن آن مكرّمه در منزل ايشان محتمل‏تر و قطعى‏تر است. اين مكان امروزه در داخل ديوار شمالى حجره و مرقد پيامبر (ص) و پشت ايوان التهجد قرار دارد. والله اعلمُ بِالصّواب.

——————————————————-

1. ابن حجر عسقلانى، الاصابة فى تمييز الصحابه، ج 2، ص 502؛ سبط بن جوزى، التذكرة خواص الامه فى معرفة الائمه 24؛ سمهودى، همان، ج 1، صص 474، 475 و 476. ابن جوزى، زاد المعاد فى هدى خير العباد، ص 24؛ سمهودى، همان‏جا.
2. مسعودى، مروج‏الذهب، ج 2، ص 210؛ ابن عبدربه، العقدالفريد، ج 5، ص 21؛ يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 115
3. ابن قتيبه، همان جا؛ مسعودى، همان، ج 2، ص 105
4. ابن شبه، تاريخ المدينه المنوره، ج 1، صص 105 و 106
5. پيشين، ج 1، ص 107؛ مسعودى نيز گويد او را در بقيع كنار قبر مادرش فاطمه دفن كردند. (مروج الذهب، ج 3، ص 10).
6. سمهودى، همان، ج 2، ص 905
7. على بن موسى، همان، ص 11
8. سمهودى، همان، ج 2، ص 903
9. صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 148 و ج 2، ص 341؛ رحمانى الهمدانى، فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفى من المهد الى اللحد، ج 2، ص 270
10. ابن شبه، همان، ج 1، ص 108؛ سمهودى، همان، ج 1، ص 903
11. سمهودى، همان، ج 2، ص 907
12. ابن شهرآشوب، مناقب الائمّه، ج 3، ص 365؛ كلينى، كافى، ج 1، ص 461
13. ابن شهرآشوب، همان‏جا؛ ابن جبير، الرحله ص 170