یکی از مبانی تربیت اسلامی «کرامت
- کرامت
انسان» است.
کرامت یعنی والایی و برتری ویژه انسان که از عنصر روحانی و فطرت خداجو و فضیلت‌خواه بشر، مایه می‌گیرد.
کرامت دارای دو مرتبه «ذاتی» و «اکتسابی» است.
از نظر اسلام، انسان از یک سو دارای کرامت ذاتی و طبیعی است که همه انسانها را شامل می‌شود و به این جهت بر بسیاری از موجودات جهان برتری دارد. همان‌گونه که قرآن تصریح می‌کند:
«وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنیِ ءَادَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فیِ الْبرَّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلیَ کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا * ما فرزندان آدم را بسيار گرامی داشتیم و آن‌ها را در خشکی و دریا، (بر مرکب‌های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی‌های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آن‌ها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم. سوره اسراء، آیه 70».
و از سوی دیگر دارای کرامتی کسب کردنی است که از طریق تقوا و پرهیزکاری برای او قابل دسترسی است. همان‌گونه که قرآن می‌فرماید:
«إِنَّ أَکْرَمَکمُ‌ْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ * گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست. سوره حجرات، آیه 13».
بدیهی است این نوع کرامت از کرامت ذاتی و استعدادهای فطری ویژه انسان ناشی می‌شود که در پرتو تربیت و مجاهده به فعلیت می‌رسد.
در توضیح و تبیین کرامت انسان از دیدگاه اسلام می‌توان گفت انسان دارای این برتریها نسبت به سایر مخلوقات خداوند است:
- انسان خلیفه خدا در زمین است:
«وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَئکَةِ إِنیِّ جَاعِلٌ فیِ الْأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُواْ أَ تجَعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نحَنُ نُسَبِّحُ بحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنیِّ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ * هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روى زمين، جانشينى [نمايندهاى] قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند: پروردگارا! آيا كسى را در آن قرار مىدهى كه فساد و خونريزى كند؟! (زيرا موجودات زمينى ديگر، كه قبل از اين آدم وجود داشتند نيز، به فساد و خونريزى آلوده شدند. اگر هدف از آفرينش اين انسان، عبادت است) ما تسبيح و حمد تو را بجا مىآوريم و تو را تقديس مىكنيم. پروردگار فرمود: من حقايقى را مىدانم كه شما نمىدانيد. سوره بقره، آیه 30».
- انسان از بالاترین ظرفیت‌های علمی در خور یک مخلوق، برخوردار است:
«وَ عَلَّمَ ءَادَمَ الْأَسمَاءَ کلّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلیَ الْمَلَئکَةِ فَقَالَ أَنبِونیِ بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * سپس علم اسماء (علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات) را همگى به آدم آموخت. بعد آن‌ها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست مىگوييد، اسامى اين‌ها را به من خبر دهيد! سوره بقره، آیه 31».
- انسان شخصیت مستقل و آزاد دارد و امانتدار خداست:
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلیَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَینَْ أَن یحْمِلْنهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنهْا وَ حملها الْانسَانُ إِنَّهُ کاَنَ ظَلُومًا جَهُولًا * ما امانت (تعهّد، تكليف، و ولايت الهيّه) را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه داشتيم، آن‌ها از حمل آن امتناع كردند و از آن ترسيدند، امّا انسان آن را بر دوش كشيد او بسيار ظالم و جاهل بود، (چون قدر اين مقام عظيم را نشناخت و به خود ستم كرد)! سوره احزاب، آیه 72».
- انسان از وجدان اخلاقی برخوردار است:
«فَأَلهَمَهَا فجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا * قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا * سپس فجور و تقوا (شرّ و خيرش) را به او الهام كرده است، كه هر كس نفس خود را پاك و تزكيه كرده، به يقين (در دو عالم) رستگار خواهد بود. سوره شمس، آیات 8-9».
- انسان با کالبد خاکی روح خدایی را حمل می‌کند و در پرتو رشد و تکامل به جایی می‌رسد که مسجود فرشتگان می‌شود:
«فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُون * در آن هنگام همه فرشتگان سجده كردند. سوره ص آیه 73»
- نعمت‌های زمین برای انسان آفریده شده و او برای خدا و پرستش او خلق گردیده است:
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فیِ الْأَرْضِ جَمِیعًا * او خدايى است كه همه آنچه را (از نعمت‌ها) در زمين وجود دارد، براى شما آفريد. سوره بقره، آیه 29».
- قلب انسان مؤمن عرش خداست حال آن‌که آسمان و زمین با همه گستردگی گنجایش تجلی خدا را ندارد.
- انسان بنده خداست و در برابر غیر او سر خم نمی کند.
از این رو امام علی علیه‌السلام هیچگاه سرسپردگی در برابر گردن کشان را بر نمی‌تابد و عزت و کرامت انسانی را چنان می‌ستاید که در هیچ مرام غیردینی چنین ستایشی از آن صورت نگرفته است:
«لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا * بنده دیگری مباش حالی که خدایت تو را آزاد آفریده است». (1)
و نیز فرمود:
«أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی الرَّغَائِبِ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ عَمَّا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً * نفس خود از هر پستی گرامی دار، هر چند تو را به آنچه می‌خواهی برساند، چراکه آنچه از خود بر سر این کار می‌نهی، هرگز به تو برنگرداند». (2)
پستی و فرومایگی هر چند ممکن است آدمی را به خواسته‌ای مادی برساند، اما زیان معنوی آن جبران‌شدنی نیست؛ زیرا این مقصود جز با پرداخت بهایی سنگین چون عزت و کرامت انسانی به دست نمی‌آید.
—————–
(1) نهج البلاغه، نامه 31.
(2) تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 231.
