- كار و تلاش
از جمله عوامل مؤثر در تربيت كه در ساختن شخصيت انسان نقش اساسى دارد، كار است. انسان در عين حال كه خالق و آفريننده و مدبر كار است، بشدت متأثر از آن است، به نحوى كه كار بر روح و جان انسان رنگ مى زند و در خلق خوى و رفتار انسان تأثير مى گذارد. كار در رشد ابعاد مختلف وجود آدمى نقش دارد و جسم و عقل و احساس و عاطفه را تحت تربيت خود قرار مى دهد. وقتى انسان كارى مطابق استعداد و ذوق و سليقه اش انجام مى دهد، با آن همه وجود خود را تمرين و رشد مى دهد.
آدمى در كارى كه انجام مى دهد، خود را مى يابد، مى آزمايد و استعدادهاى خود را كشف و شكوفا مى كند. انسان با كار كردن كرامت، شخصيت و حيثيت خود را حفظ مى كند و اين امر بر روحيه و رفتارش تأثير مى گذارد.
از اين منظر، كار كردن هر چند پايين ترين نوع آن حركتى تربيتى و سازنده و با ارزش شريف به شمار مى آيد. خداى سبحان در ضرورت و جدى گرفتن كار فرمان اكيد داده و فرموده است:
«فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُواْ فىِ الْأَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُواْ اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكمُ تُفْلِحُون * و چون نماز به پايان رسيد در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا طلب كنيد و خدا را بسيار ياد كنيد تا شايد رستگار گرديد. سوره جمعه آیه 10».
خداوند اهل ايمان را فرمان مى دهد كه با كسب و كار روزى بجويند كه كار كردن و روزى جستن و روى پاى خود ايستادن و استقلال خود را حفظ كردن، زمينه اى مناسب براى كسب كمالات الهى و عين آخرت است، نه بازدارنده از آخرت و امرى دنيايى.
قرآن كريم مردمان را به كار و كوشش در راهى درست فراخوانده است و آن را با ارزش و آخرتى معرفى نموده است كه اين راهى نيكو در تربيت آدمى است.
«وَ ابْتَغِ فِيمَا ءَاتَئكَ اللَّهُ الدَّارَ الاَخِرَةَ وَ لَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ أَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لَا تَبْغِ الْفَسَادَ فىِ الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِين * و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب و بهرهات را از دنيا فراموش مكن و همانگونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد! سوره قصص آیه 77».
خداوند زمين را براى آدميان آفريده است و آن را سراسر نعمت قرار داده است تا انسانها در آن تلاش كنند و تربيت شوند و به سوى او خود را كامل نمايند.
«هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُواْ فىِ مَنَاكِبهَا وَ كُلُواْ مِن رِّزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُور * اوست كه زمين را براى شما رام كرد، بر شانههاى آن راه برويد و از روزيهاى خداوند بخوريد و بازگشت و اجتماع همه به سوى اوست! سوره ملک آیه 15».
خداوند كار كردن آدميان را كه سبب تحقق تأثيرات كمالى و نتايج مثبت اجتماعى و اقتصادى است، دوست دارد. از رسول خدا (ص) چنين روايت شده است:
«خداى متعال بنده مؤمن اهل حرفه و پيشه را دوست دارد». (1)
اين بيان ارزشى گوياى جايگاه كار و تلاش است، كار و تلاشى كه خود نوعى عبادت و بندگى است و همچون ساير عبادات تربيت كننده و كمال بخش.
در حديثى قدسى آمده است كه خداى متعال در شب معراج به پيامبر گرامى اش (ص) فرمود:
«اى احمد! همانا عبادت ده قسمت است كه نه قسمت از آن (كار كردن در) طلب حلال است». (2)
كار كردن در طلب حلال و تلاش كردن با قصد و نيت درست چنان بر انسان و جامعه تأثير تربيتى مى گذارد كه از والاترين عبادتها شمرده مى شود. در حديثى از پيامبر اكرم (ص) آمده است:
«عبادت هفتاد قسمت است كه برترين قسمت آن (كار كردن در) طلب حلال است». (3)
سلامت زندگى فرد و جامعه در گرو كار كردن است و كار شرافتمندانه و متعهدانه درى از درهاى بهشت تربيت الهى و راهى به سوى كمال است. بدين سبب است كه كار كردن نوعى جهاد است و همچون جهاد در راه خدا تربيت كننده و عزت بخش، امير مؤمنان (ع) فرموده است:
«جوينده روزى حلال همانند مجاهد راه خداست». (4)
پيشوايان دين برترين نمونه هاى تربيتى كار را اين چنين مى ديدند و بدان توصيه مى كردند: محمد بن منكدر گويد: در روزى بسيار گرم از مدينه بيرون رفتم. در يكى از نواحى مدينه «ابوجعفر محمد بن على بن الحسين» را ديدم كه از سركشى به مرزعه خودش بازمى گشت. با خود گفتم: سبحان الله، مردى از بزرگان قريش در چنين وقتى و با اين حالى كه دارد در پى مال دنياست! بايد او را پند دهم. پيش رفتم و سلام كردم. با كمال خستگى در حالى كه عرق از سر و رويش مىريخت پاسخ مرا داد. گفتم: خدا كارت را اصلاح كند، آيا شخصيتى چون شما بزرگى از بزرگان قريش در اين هنگام و با اين حال در پى مال دنيا مى رود؟
اگر در اين حال مرگ تو رسد چه مى كنى؟ فرمود:
«اگر در همين حال مرگ من فرارسد (هيچ بيمى ندارم زيرا) در حال طاعتى از طاعات خدا خواهم بود كه بدين وسيله خود و خانواده ام را از تو و ديگر مردم بى نياز مىكنم. همانا از مرگ در آن حال بيمناكم كه سرگرم گناهى از گناهان باشم».
گفتم: رحمت خدا بر تو باد، گمان مىكردم كه بايد شما را پند دهم ولى شما مرا پند دادى. (5)
بدين ترتيب كار يكى از بهترين عوامل تربيتى و بسترى مناسب براى سازندگى شخصيت آدمى است.
—————
(1) کنز العمال، ج 4، ص 4.
(2) ارشاد القلوب، ج 1، ص 203.
(3) وسائل الشیعه، ج 12، ص 13.
(4) مسترک الوسائل، ج 13، ص 13.
(5) کافی، ج 5، ص 73.
