- حساب و سؤال
از دیگر مراحل قیامت، مرحله حساب و سؤال است. آدمی در دنیا برخی از نتایج اعمال خویش را میبیند و در پارهای احوال مرود حسابرسی قرار میگیرد. با این حال، شکی نیست که دار دنیا قابلیت حسابرسی کامل همهی اعمال را ندارد، زیرا این امر جهانی را میطلبد که در آن، حقیقت تمام اعمال آشکار شود و حجاب از نیمهی پنهان وجود آدمی کنار رود و انسان بتواند چهرهی حقیقی اعمال را دریابد، اما چنین حادثهای تنها در سرای اخروی رخ میدهد.
در یک کلام، دنیا دار عمل، و آخرت سرای محاسبه است و از این روست که قیامت را «یوم الحساب» خواندهاند:
«إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ * درحقیقت، کسانی که از راه خدا گمراه میشوند، به سزای آنکه روز حساب را فراموش کردهاند، عذابی سخت خواهند داشت. سوره ص آیه 26».
حوزهی این محاسبه آن چنان گسترده است که نه تنها اعمال ظاهری، که نیات نفسانی آدمی را نیز در بر میگیرد:
«وَ إِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ * و اگر آنچه در دلهای خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند شما را به آن محاسبه میکند. سوره بقره آیه 284».
از سوی دیگر، با توجه به اینکه محاسبه اخروی برخلاف حسابرسی اعمال در دنیا نیازمند تمهید مقدمات نیست و به دلیل ظهور کامل حکمیت مطلق الهی و نبودن حاکم و داور دیگری که موجب تعویق دادرسی خداوند گردد، هیچ وجهی برای کندی حسابرسی اعمال در آخرت وجود ندارد؛ از این رو، قرآن بر سرعت حسابرسی الهی تأکید میکند:
«وَ اللَّهُ يَحْکُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ وَ هُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ * و خداست که حکم میکند. برای حکم او بازدارندهای نیست و او به سرعت حسابرسی میکند. سوره رعد آیه 41».
اما انسانها در مواجهه با این محاسبه، حال یکسانی ندارند؛ کسانی که اهل سعادت و هدایتاند، محاسبه بر ایشان آسان میگردد و آنان که اهل شقاوت و گمراهیاند، حسابرسی بسیار سختی را میگذرانند:
«فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ کِتَابَهُ بِيَمِينِهِ * فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَاباً يَسِيراً * اما کسی که کارنامهاش به دست راستش داده شود، به زودی او را حسابی بس آسان کنند. سوره انشقاق آیه 7 و 8»؛
«وَ الَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُولئِکَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهَادُ * و کسانی که وی پروردگارشان را اجابت نکردهاند، اگر سراسر آنچه در زمین است و مانند آن را با آن داشته باشند، قطعاً آن را برای بازخرید خود خواهند داد. آنان به سختی مورد محاسبه قرار میگیرند و جایشان در دوزخ است و چه بد جایگاهی است. سوره رعد آیه 18».
البته، دو گروه دیگر نیز وجود دارند؛ یک گروه، که اولیای خاص الهیاند، بدون محاسبه وارد بهشت میگردند و گروه دیگر، بدون حسابرسی در دوزخ افکنده میشوند.
پارهای آیات قرآن حاکی از آناند که در ضمن محاسبه اعمال، همهی انسانها مورد سوال قرار میگیرند:
«فَوَ رَبِّکَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * عَمَّا کَانُوا يَعْمَلُونَ * پس سوگند به پروردگارت که از همهی آنها خواهیم پرسید، از آنچه انجام میدادند. سوره حجر آیه 92 و 93».
دامنه این سؤال چنان گسترده است که از نحوهی برخورد آدمی با نعمتهای الهی نیز پرسیده میشود:
«ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ * سپس در همان روز است که از نعمت روی زمین پرسیده خواهد شد. سوره تکاثر آیه 8».
از چه اعمالی سوال میشود؟
آيات قرآن حاكى از اين است كه از تمام كارهايى كه انسان انجام داده است سؤال مىشود؛ چنان كه خداوند مىفرماید:
«وَ لَتُسَئلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُون * و يقيناً شما از آنچه انجام داديد، بازپرسى خواهيد شد. سوره نحل آیه 93»؛ باز خداوند میفرماید:
«يَوْمَئذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْاْ أَعْمَلَهُم * در آن روز مردم بصورت گروههاى پراكنده (از قبرها) خارج مىشوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. سوره زلزال آیه 6».
گذشته از اين آيات دستهاى ديگر از آيات است كه حاكى از اين است كه از موضوعات خاصى سؤال مىشود.
در اینجا به نمونههایی از آیات اشاره میشود:
الف) درباره قرآن:
«وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ * حقاً كه قرآن ذكر الهى است كه براى تو پيامبر و قوم تو نازل گرديده و در آينده (قيامت) دربارهى آن مورد سؤال قرار خواهيد گرفت. سوره زخرف آیه 44».
ب) راستگويى راستگويان:
«لِيَسْئَلَ الصّادِقينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْكافِرينَ عَذاباً أَليماً * تا خداوند از راستى راستگويان سؤال نمايد و او براى كافران عذاب دردآور آماده كرده است. سوره نحل آیه 56».
ج) قتل بى گناهان:
«وَإِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ * بِأَىِّ ذَنْب قُتِلَتْ * هنگامى كه از دختران زنده به گور شده (هر مقتول بى گناهى) پرسيده مىشود كه به كدام جرم كشته شد؟ سوره تكوير آیه 8 ـ 9».
د) شهادتها:
خداوند میفرماید: «سَتُكْتَبُ شَهَادَتهُمْ وَ يُسْئلُون * گواهى آنان نوشته مىشود و (از آن) بازخواست خواهند شد. سوره زخرف آیه 19».
البته تخصيص اين رشته از موضوعات براى سؤال، منافاتى با همگانى بودن آن ندارد، زيرا اين قسمت به خاطر اهميتى كه دارد، در لسان وحى به طور خصوص وارد شده است.
در روايات نيز اين تقسيم وارد شده است، برخى از روايات يادآور مىشود كه از همهى كارها سؤال مىشود، در حالى كه برخى، انگشت روى موضوعات خاصى مىگذارد از باب نمونه:
در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) میخوانیم:
«من نخستین کسی هستم که در قیامت به پیشگان خداوند حاضر میشوم. سپس قرآن بر من وارد میشود و پس از آن خاندانم و سپس امتم. پس امتم میایستند و خداوند از آنها میپرسد که با کتاب من (قرآن) و اهل بیت پیامبرتان چه کردید». (1)
در روایات بسیاری نیز وارد شده است که مقصود از «نعیم» که از آن در آخرت سؤال میشود، پیامبر اکرم (ص) و ائمه مصوماند.
برای مثال، در یکی از احتجاجات امیر مؤمنان علی (ع) با فرد زندیقی آمده است: «آنان (ائمه معصوم) حجج الهی همان «نعیمی» هستند که بندگان خدا از آن سؤال میشوند. زیرا خداوند به وجود آنان بر دوستداران و پیروانشان نعمت ارزانی داشته است. زندیق پرسید: این حجج الهی چه کسانیاند؟ امام (ع) فرمود: آنان رسول خدا و جانشینان وی هستند که از سوی خداوند برگزیده شدهاند». (2)
و نيز پيامبر (ص) مىفرمايد: «در قيامت بنده قدم از قدم بر نمىدارد جز اين كه از چهار چيز مورد سؤال قرار مىگيرد: از عمرش كه در چه راهى صرف شده؟ از دوران جوانى كه در چه مواردى سپرى ساخته است؟ از مالش كه از چه راهى تحصيل و در چه طريقى مصرف نموده؟ و از دوستى و محبت ما اهل بيت». (3)
ابوبصير گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه مىفرمود: «اولين چيزى كه انسان در قيامت بايد پاسخگوى آن باشد، نماز است، پس اگر پذيرفته شود كارهاى ديگر نيز پذيرفته خواهد شد». (4)
على (عليه السلام) از رسول گرامى (صلى الله عليه وآله وسلم) روايت كردهاند كه فرمودند: اولين چيزى كه پس از مرگ از انسان سؤال مىشود شهادت بر يگانگى خدا و رسالت محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) و ولايت تو از جانب خدا و رسول بر مؤمنان است، پس هر كس بدان معتقد بوده و اقرار نمايد، به نعمت هاى جاودان رهنمون خواهد شد. (5)
حقیقت حساب و سؤال اخروی چیست؟
ناگفته پیداست که ماهیت محاسبه بندگان و سؤال از ایشان در روز رستاخیز با بازجویی و حسابرسی دنیوی کاملا متفاوت است، زیرا در دنیا حسابرسی و بازخواست به منظور کشف واقعیت و تبدیل امر مجهول به معلوم صورت می پذیرد، حال آنکه خداوند عالم مطلق است و از همهی امور آگاهی دارد و وقوع خطا در علم او محال است.
بنابراین، تردیدی نیست که حساب و پرسش قیامت به هدف کشف مجهول انجام نمیشود از این رو، چنین مینماید که هدف حسابرسی الهی، ارائه حقیقت و باطن اعمال و اعتقادات آدمی به خود اوست و تحقق این هدف، امری تکوینی است که بر طبق مشیت الهی در آخرت واقع میشود:
«يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَيْ‌ءٍ شَهِيدٌ * روزی که خداوند همهی آنان را برمیانگیزد و به آنچه کردهاند آگاهشان میگرداند خدا کارهایشان را برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کردهاند و خدا بر همه چیزی گواه است. سوره مجادله آیه 6».
آیه بالا بیانگر این حقیقت است که خداوند سبحان، که دانای مطلق است، در روز رستاخیز حساب دقیق تمام اعمال انسانها را دارد، در حالی که آنان اعمال خود را فراموش کردهاند و خداوند آنان را در قیامت، به اعمال خویش آگاه میگرداند.
———————
(1) بحار الانوار، ج72، ص337، ح5.
(2) در تفسیر این روایت گفته شده است که نعمت بودن هر یک از موهبتهای الهی در گرو آن است که در مسیر ولایت، که غایت خلقت بشر است، به کار گرفته شود. بنابراین، نعمت بالذات، ولایت است و از این رو، پرسش از نحوه بهره گیری از نعمتهای الهی، در حقیقت به پرسش از ولایت باز میگردد. ن. ک: علامه طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام، ص 163.
(3) بحار الانوار، ج7، ص258-267.
(4) بحار الانوار، ج7، ص267، ح33.
(5) بحار الأنوار، ج 7، ص 269ح 41.
