- حلم و بردبارى
«حلم» یعنی آرامش نفس به گونه‌ای که غضب به راحتی آن را تحت تأثیر قرار ندهد و از اموری که مطابق میلش نیست، به سرعت تأثیر نپذیرد. به عبارت دیگر، صبر و استقامت در برابر حوادث و امور محرک خشم را حلم می‌گویند.
راغب در كتاب مفردات مىگويد: حلم به معنى خويشتن دارى به هنگام هيجان غضب است و از آنجا اين حالت از عقل و خرد ناشى مىشود، گاه حلم به معنى عقل و خرد نيز به كار رفته است.
نقطه مقابل غضب و خشم لجام گيسخته، حلم و بردبارى و خويشتن دارى است، و همان گونه كه از امام حسن عليه السلام نقل شده كه وقتى از حضرتش درباره تفسير حلم سؤال كردند فرمود: «كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلكُ النَّفْس * حلم فرو بردن غضب و تسلّط بر نفس است». (1)
و نشانه آن حسن برخورد با افراد و معاشرت بالمعروف است، همان گونه كه در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمده است: «لَيْسَ بِحَليمٍ مَنْ لَمْ يُعاشِر بِالْمَعْروُفِ مَنْ لابُدَّ لَهُ مِنْ مُعاشِرَتِهِ * كسى كه نسبت به افرادى كه ناچار است با آنها معاشرت كند خوش رفتارى نداشته باشد، حكيم و بردبار نيست». (2)
افرادى هستند كه بر اثر عجز و ناتوانى بردبارى پيشه مىكنند، و در واقع داراى فضيلت حلم نيستند چرا كه هر وقت قدرت پيدا كردند، دست به انتقام دراز مىكنند، همان گونه كه در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مىخوانيم: «لَيْسَ الحَليمُ مَنْ عَجَزَ فَهُجِمَ وَ اذا قَدَرَ انْتَقَمَ، انَّما الْحَليمُ مَنْ اذا قَدرَ عَفى * كسى كه به خاطر عجز و ناتوانى ساكت شود و اقدام به كارى نكند و به هنگام توانايى انتقام بگيرد حليم و بردبار نيست. حليم كسى است كه به هنگام توانايى ببخشد». (3)
به هر حال حلم و بردبارى همه كس مخصوصاً براى رؤساء و مديران و سرپرستهاى خانوادهها، يكى از باارزشترين فضائل اخلاقى است كه سبب پيشرفت و تعالى و حسن مديريت و جذب دلها و حل مشكلات عظيم است.
حلم، از سنت‌های انبیاء علیهم‌السلام است و موجب برتری مقام، نزد خدا می‌شود. در سوره آل‌عمران، آیه 134 نیز یکی از صفات عالی پرهیزکاران، فروخوردن خشم گفته شده است:
«وَ الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ * و خشم خود را فرو مىبرند و از خطاى مردم درمىگذرند و خدا نيكوكاران را دوست دارد.»
در اهميت اين فضيلت اخلاقى چند روايت زير را كه به عنوان گلچينى از روايات اين باب برگزيدهايم كافى به نظر ميرسد.
1- در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مىخوانيم كه: «الا اخْبِرُكُمْ بِاشْبَهَكُمْ بِى اخْلاقاً؟ قالُوا بلى يا رَسُولُ اللَّه فَقالَ احْسَنَكُمُ اخْلاقاً وَ اعْظَمَكُمْ حِلْماً وَ ابَرَّكَمُ بِقَرابَتِهِ وَ اشَدَّكُمْ انْصافاً مِنْ نَفْسِهِ فى الْغَضَبِ وَ الرَّضا * آيا به شما خبر بدهم كداميك از شما از جهت اخلاق به من شبيه تريد؟ عرض كردند آرى اى رسول خدا. فرمود: آن كس كه از همه خوشخوتر، و بردبارتر و نيكوكارتر نسبت به خويشاوندانش و با انصافتر در حال خشم و خشنودى بوده باشد». (4)
2- در حديث ديگرى از همان بزرگوار چنين نقل شده است: «ما جُمِعَ شَىْءٌ الى شَىْءٍ افْضَلُ مِنْ حِلْمٍ الَى عِلْمٍ * چيزى با چيزى همراه نشده كه برتر از همراهى حلم با علم باشد». (5)
3- در حديثى از اميرمؤمنان على عليه السلام مىخوانيم كه فرمود: «اشْجَعُ النَّاسِ مَنْ غَلَبَ الْجَهْلَ بِالْحِلْمِ * شجاعترين مردم كسى است كه با نيروى علم بر جهل غالب آيد». (6)
شبيه همين معنى از آن حضرت نقل شده كه فرمود: «اقْوَى النَّاسِ مَنْ قَوِى عَلى غَضَبِهِ بِحِلْمِهِ * قوىترين مردم كسى است كه با نيروى حلمش بر غضبش چيره شود». (7)
4- در حديث ديگرى از همان حضرت مىخوانيم: «انَّ افْضَلَ اخْلاقِ الرِّجالِ الْحِلْمُ * برترين اخلاق مردان حلم است». (8)
5- در حديث جالب ديگرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چنين مىخوانيم: «انَّ المُؤمِنَ لِيُدْرِكَ بِالْحِلْمِ وَاللّينَ دَرَجَةَ الْعابِدِ الْمُتَهَجِّدِ * شخص مؤمن با حلم و نرمش به مقام عبادتكننده شب زندهدار مىرسد». (9)
اين تعبير به خوبى نشان مىدهد كه حلم و بردبارى از عبادات مهم در پيشگاه پروردگار است.
6- روزى على عليه السلام شنيد كه مرد (نابخردى) قنبر را دشنام مىدهد و گويى قنبر مىخواست به او پاسخ دهد، امام فرمود: قنبر! او را رها كن تا خدا را راضى و شيطان را خشمگين و دشمنت را (با شرمندگى) كيفر داده باشى. سپس فرمود: «فَوَالَّذى خَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَءَ النَّسَمَةَ ما ارْضى الْمُؤمِنُ رَبَّهُ بِمِثلِ الْحِلْمِ، وَ لا اسْخَطَ الشَيْطانَ بِمِثل الصَّمْتِ، وَ لا عُوقِبَ الْاحْمَق بِمِثْلِ السكوتِ عَنهُ * قسم به خدايى كه دانه را در زير خاك شكافته، و انسان را آفريده هيچ شخص مؤمنى پروردگارش را به چيزى مانند حلم خشنود نساخته و شيطان را به چيزى مانند خاموشى به هنگام غضب خشمگين نكرده، و احمق را به چيزى همانند سكوت، مجازات ننموده است». (10)
7- از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چنين نقل شده: «مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ قادِرٌ عَلى انفاذِهِ وَ حَلُمَ عَنْهُ، اعْطاهُ اللَّه اجَرَ شَهيدٍ * كسى كه خشم خود را فرو برد، در حالى كه قدرت بر انجام كارى مطابق آن دارد و حلم و بردبارى پيشه كند، خداوند اجر شهيدى به او مىدهد». (11)
9- اين بحث را با حديث ديگرى از امام صادق عليه السلام پايان مىدهيم- هر چند روايات در اين زمينه فراوان است- در اين حديث آمده است كه امام عليه السلام خدمتكارى داشت و او را به دنبال كارى فرستاده بود، ولى تأخير كرد، امام شخصاً به دنبال او رفت، ديد در گوشهاى خوابيده است (و گرما بر او غلبه كرده بود) امام بالاى سر او نشست و مدتى او را باد زد تا آسوده بخوابد، هنگامى كه بيدار شد امام (با محبت و بردبارى مخصوصى) به او فرمود: اين كار درست نيست كه هم شب بخوابى و هم روز، شب را بخواب و روز را براى ما بگذار. (12)
اين رفتار كه نهايت محبت و تواضع و بردبارى امام را مىرساند مىتواند سرمشقى براى افراد عصبانى باشد كه در اينگونه موارد از هر گونه خشونت چشم بپوشند و راه حلم را در پيش گيرند.
- آثار حلم و بردباری
حلم و بردبارى آثار بسيارى در زندگى انسانها دارد، از جمله اين كه:
انسان را از خطرات غضب كه گاهى تا آخر عمر دامان انسان را رها نمىكند نجات و رهايى مىبخشد.
ديگر اين كه مايه عزت و آبرو است، چرا كه همه مردم حلم و بردبارى را در مقابل افراد نادان و لجوج دليل بر شخصيت و ظرفيت و عقل مىشمرند، لذا در بعضى از اخبار از على عليه السلام آمده است: «مَنْ حَلُمَ سادَ * آن كس كه حلم پيشه كند، بزرگ و سرور مىشود». (13)
اضافه بر اين حلم در برابر نادان سبب مىشود كه مردم به يارى حليم و بر ضد نادان قيام مىكند به همين دليل در حديثى مىخوانيم كه اميرمؤمنان على عليه السلام مىفرمايد: «انَّ اوَّلَ عِوَضٍ الْحَليمِ مِن خِصْلَتِهِ انَّ النَّاسَ كُلُّهُم اعْوانُهُ عَلى خَصْمِهِ * نخستين نتيجهاى كه شخص بردبار و حليم از حلم خود مىگيرد اين است كه مردم به يارى او در مقابل دشمن جاهلش بر مىخيزند». (14)
به علاوه حلم سبب عزت و آبرو است در حالى كه خشم آميخته به جهل سبب آبروريزى است. در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است: «ما اعَزَّ اللَّهُ بِجَهْلٍ قَطُّ وَ لا اذَلَّ بِحِلْمٍ قَطُّ * خداوند هيچ كس را به خاطر جهلش عزيز نمىكند، همان گونه كه هيچ كس را به خاطر حلمش ذليل نخواهد كرد». (15)
كوتاه سخن اين كه حلم و بردبارى در زندگى براى انسان بركات زيادى دارد، و بهترين سخن در اين زمينه سخنى است كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است مىفرمايد: «فَامّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ رُكُوبُ الْجَميلِ، وَ صُحْبَةُ الْابْرارِ، وَ رَفْعٌ مِنَ الضِّعَهِ، وَ رفُعٌ مِنَ الخَساسَةِ، وَ تَشهِّى الْخَيرِ، وَ يُقَرِّبُ صاحِبَهُ منْ مِعالِى الدَّرَجاتِ، وَ الْعَفوِ وَ الْمَهلِ وَالْمَعْروُفِ وَالصَّمْتِ، فَهذا ما يَتَشَعَّبَ لِلْعاقِلِ بِحِلْمِهِ» آن حضرت در اين حديث شريف و پر معنى ده نتيجه مثبت براى حلم بيان كرده و مىفرمايد: «از آثار حلم، انجام كارهاى خوب، همنشينى با نيكان، بالا رفتن شخصيت انسان، برطرف شدن خسّت و پستى، طالب خيربودن، به مقامات عالى رسيدن، از عفو بهره گرفتن و به مردم فرصت دادن، كار نيك بجا آوردن و سكوت (در برابر نادان) پيشه كردن، اينها امورى هستند كه عاقل به خاطر علمش از آن بهره مىگيرد». (16)
- راههای کسب حلم و بردباری
حلم و بردبارى مانند ساير صفات انسان داراى سرچشمهها و انگيزههاى متعددى است، سرچشمه حلم را مىتوان امور زير شمرد:
الف) سلطه بر نفس و مالكيت خويشتن، سبب مىشود كه انسان در برابر ناملائمات از كوره در نرود، و گرفتار خشم و آشفتگىها نشود، اميرمؤمنان على عليه السلام در تعريف حلم اشارهاى به اين سرچشمه فرموده است آنجا كه مىگويد: «انَّمَا الْحِلْمُ كَظْمُ الْغَيْظِ وَ مِلْكُ النَّفسِ * حلم، فرو بردن خشم و مالكيت نفس است». (17)
ب) بلندى همت و شخصيت بالا از امورى است كه به انسان اجازه نمىدهد خشم خويش را آشكار كند، و دست به كارهاى غير منطقى که مخصوص افراد خشمگين كم ظرفيت است بزند. اميرمؤمنان على عليه السلام مىفرمايد: «الْحِلْمُ وَ الْاناةُ تُوْأمانِ يُنتجُهُما عُلْوُ الهِمَّةِ * بردبارى و خونسردى در برابر حوادث فرزندان دوقلويى هستند كه از همت بلند متولد شده‌اند». (18)
ج) ايمان به خدا و توجه به ذات پاك و صفات او و از جمله حلم خداوند در برابر عاصيان و طاغيان نيز مىتواند سرچشمه ديگرى براى اين فضيلت اخلاقى باشد.
امام صادق عليه السلام مىفرمايد: «الْحِلْمُ سِراجُ اللَّهِ يَسْتَضيئى بِهِ صاحِبُهُ الى جَوارِهِ وَ لا يَكُونُ حَليماً الّا الْمَؤيِّدُ بِانْوارِ اللَّهِ وَ بِانْوارِ الْمَعْرفَةِ وَ التّوحيدِ * حلم چراغ پر فروغ الهى است كه دارنده آن از آن بهره مىگيرد، و به سوى جوار قرب خدا پيش مىرود، و انسان نمىتواند حليم باشد، مگر اينكه با انوار الهى و انوار معرفت و توحيد تأييد گردد». (19)
د) علم و عقل و آگاهى بر نتايج مثبت حلم و پيامدهاى منفى خشم و غضب نيز عامل ديگرى براى پيدايش اين فضيلت اخلاقى در وجود انسانها است، اميرمؤمنان على عليه السلام مىفرمايد: «الْحِلْمُ نورٌ جُوْهَرُهُ الْعَقْلُ * حلم و بردبارى نورى است كه جوهره آن عقل است». (20) و در تعبير ديگرى مىفرمايد: «بِوُفُورِ الْعَقْلِ يَتَوَفَّرُ الْحِلْمُ * با افزايش عقل بر ميزان حلم و بردبارى نيز افزوده مىشود». (21)
و نيز در حديثى از همان بزرگوار مىخوانيم: «عَلَيْكَ بِالْحِلْمِ فَانَّهُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ * بر تو باد به حلم و بردبارى كه ميوه درخت علم است». (22)
- موارد استثناء:
با اين كه حلم از فضائل بسيار برجسته و از خوهاى شايسته انسانى است، ولى مواردى پيش مىآيد كه حلم در آنجا پسنديده نيست و اين گونه استثنائات در ساير فضائل اخلاقى نيز ممكن است پيدا شود مثلًا در مواردى كه حلم و بردبارى سبب جرأت و جسارت جاهلان متعصب مىشود و بر فشار و فساد و عصيان خود مىافزايند در اينجا حلم پسنديده نيست بايد عكس العمل مناسبى نشان داده شود تا او سكوت كند.
در مواردى كه حلم و بردبارى به زيان جامعه و يا مكتب و عقيده انسان تمام مىشود در آنجا نيز حلم و سكوت غلط است. و نيز در مواردى كه حلم نشانه ضعف و ذلت محسوب مىشود حلم كار خوبى نيست.
————————–
(1) بحارالانوار، جلد 75، صفحه 102.
(2) كنزالعمال، حديث 5815، جلد 3، صفحه 130.
(3) غررالحكم، حديث 7529.
(4) بحارالانوار، جلد 74، صفحه 152، شبيه همين معنى با كمى تفاوت در وسائل الشيعه جلد 11، صفحه 211 آمده است.
(5) همان، صفحه 212.
(6) شرح فارسى غرر، جلد 2، صفحه 450.
(7) همان، صفحه 435.
(8) همان، صفحه 488.
(9) مستدرك الوسائل، جلد 11، صفحه 288 (كتاب الجهاد).
(10) سفينة البحار، ماده حلم.
(11) جامع الاحاديث، جلد 13، صفحه 479، حديث 12.
(12) اصول كافى، جلد 2، صفحه 112، حديث 3 و 7.
(13) بحارالانوار، جلد 74، صفحه 208، حديث 1.
(14) غررالحكم، جلد 2، ص 66.
(15) اصول كافى، جلد 2، صفحه 112.
(16) تحف العقول، صفحه 19.
(17) شرح غررالحكم، جلد 3، صفحه 741، حديث 3859.
(18) نهج البلاغه، كلمات قصار، حديث 460.
(19) بحارالانوار، جلد 68، صفحه 422، حديث 61.
(20) شرح غررالحكم، جلد 1، صفحه 311، حديث 1185.
(21) همان، جلد 3، صفحه 221، حديث 4274.
(22) همان، جلد 4، صفحه 285، حديث 6084.
