- حیا و عفت
حيا به معناى انقباض و خوددارى نفس از زشتي‌ها و ترك زشتي‌ها و خجالت و شرم داشتن از ارتكاب زشتیهاست و نقطه مقابل آن «وقاحت» و بى‌شرمى قرار دارد.
عفّت، حالتى از حالت‌هاى نفس است كه با وجود آن، شهوت نمىتواند بر نفس غلبه كند. بنابراين عفّت، انقياد قوّه شهويّه در مقابل امر و نهى عقل است.
حيا و عفّت دو نيروى درونى است كه انسان را از ارتكاب اعمال ناشايست باز مىدارد. اين دو ویژگی به اقتضاى خلقت و طبيعت زنان در وجود آنان بيشتر از مردان تعبيه و بر رعايت و حفظ آن توصيه شده است. این دو ویژگی از مهم‌ترین صفاتی است که بر حوزه‌های مختلف زندگی اخلاقی تأثیر فراوانی، و نقش برجستهای در بازدارندگی دارد .
عفت و حیا، نوعی حالت روانی یا انفعال و انقباض نفسانی است كه موجب متانت و وقار در رفتار، حركات و سكنات انسان، و همچنین موجب خودداری از کارهای ناپسند در انسان می‌گردد. در نتیجه هر چه این حالت در انسان قویتر باشد، شخصیت آدمی وزینتر و رفتارش سنجیدهتر خواهد بود.
امام صادق (ع) ميفرمايند:
«الْحَيَاءُ نُورٌ جَوْهَرُهُ صَدْرُ الْإِيمَانِ وَ تَفْسِيرُهُ التَّذْوِيبُ عِنْدَ كُلِّ شَيْءٍ يُنْكِرُهُ التَّوْحِيدُ وَ الْمَعْرِفَة * حيا نورى است در باطن انسان كه خلاصه آن سينه و مركز ايمان است و تفسير حيا اینکه آدمى پا برجا و محكم باشد در مقابل هر چيزى كه بر خلاف توحيد و معرفت است». (1)
با توجه به تعریف امام به خوبی در می‌یابیم حیا از جنس نور است و نیرویی است که انسان را در برابر عوامل ضد توحیدی و ضد معرفتی نگه میدارد.
عفت و حيا، كه به طور فطری در سرشت‌های پاک نهاده شده است باید با موعظه و تذكر تقويت گردد تا وجود انسان در برخورد با کارهای زشت از آلوده شدن و اتصال به آنها خودداری ورزد.
حضرت امير (ع) در نامه به مالک اشتر از جمله ملاکهاي انتخاب کارگزاران را حيا ميدانند و ميفرمايند:
«وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاء * و از ميان مردم کساني را براي کارگزاري انتخاب کن که تجربه و حيا دارند». (2)
ارزش حیا، آنجا نمایان می‌شود که فراتر از جنسیت برای تمامی مردان و زنان و فراتر از زمان و مکان، انسان را از درون کنترل میکند و باعث تنظیم پندار، رفتار و گفتار فرد می‌شود. از این رو صاحبان حیا از تسلط شهوات و گناه در امانند و بی‌هیچ امر و نهی‌ای یا فرمان و دستوری در مسیر اخلاق به پیش می‌روند. امام علی (ع) لباس حیا را جزو بهترین پوشش‌ها برای قامت انسان می‌دانند و می‌فرمایند:
«أَحْسَنُ مَلَابِسِ الدِّينِ الْحَيَاءُ * بهترین جامه‌ها و پوشش‌های دین، شرم و حیاست». (3)
طبق آموزه‌های دین مبین اسلام، حیا یکی از لشکریان عقل است. در حقیقت عاقلان، حیاورزی و عفاف‌پیشگی دارند و انسان‌های بی‌حیا و بی‌شرم عقل و خرد انسانی را به کار نبسته‌اند؛ همچنان که امام مؤمنان علی (ع) فرموده‌اند:
«أَعْقَلُ النَّاسِ أَحْيَاهُم * خردمندترين مردم با حياترين آنها است». (4)
رابطه حیا و عفت در سخنی گرانقدر از امام علی (ع) اینگونه آمده است:
«عَلَى قَدْرِ الْحَيَاءِ تَكُونُ الْعِفَّة * پاکدامنی و عفت به اندازه حیا نصیب انسان می‌شود». (5)
طبق فرموده آن حضرت، عفیف‌ترین مردم در حقیقت باحیاترین آنانند. با رعایت حیا در زندگی است که می‌توان پاک و عفیف ماند.
آن حضرت حیاپیشگی و عفاف را از ویژگی‌های انسان‌های برجسته و آزاده برمی‌شمارند:
«إِنَّ الْحَيَاءَ وَ الْعِفَّةَ مِنْ خَلَائِقِ الْإِيمَانِ وَ إِنَّهُمَا لَسَجِيَّةُ الْأَحْرَارِ وَ شِيمَةُ الْأَبْرَار * به درستى كه شرم و عفّت از خصلت‌هاى ايمان است و این دو صفت، خوى آزادگان و شيوه نيكوكاران است». (6)
به فرموده امام علی (ع) اندازه عفت هر کس به قدر غیرت اوست:
«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ هِمَّتِهِ… ِ وَ عِفَّتُهُ عَلَى قَدْرِ غَيْرَتِهِ * شخصیت هر کس به اندازه همت او و عفتش به اندازه غیرت اوست». (7)
در این سخن، غیور بودن نیز معیار و سنجشی برای عفت فردی است. فرد عفیف، نسبت به سرمایه‌های معنوی و مادی خویش اعم از آبرو، شخصیت، خانواده و … غیرتمند است؛ لذا سرمایه‌های خویش را در معامله‌های نفسانی نمی‌بازد! طبق فرموده امام علی (ع) عفاف همچون حصاری، گوهر انسانی را از پلیدی‌ها حفظ میکند:
«الْعَفَافُ يَصُونُ النَّفْسَ وَ يُنَزِّهُهَا عَنِ الدَّنَايَا * پاکدامنی، نفس آدمی را از گناه باز میدارد و از پستی‌ها و پلیدی‌ها پاک گرداند». (8)
نباید حیا و عفت با خجالتی بودن اشتباه گرفته شود. فرد باحیا و عفیف مردم‌گریز نیست و شرم حضور در اجتماعات ندارد، بلکه با نور عقل خویش، دامن از آلودگی‌ها برمیکشد و نقش اجتماعی خویش را به نحو احسن و سالم ایفا میکند.
——————
(1) مصباح الشریعه، ص 189.
(2) نهج البلاغه، نامه 53.
(3) تصنیف غرر الحکم، ص 257.
(4) همان.
(5) همان.
(6) همان.
(7) نهج البلاغه، حکمت 47.
(8) تصنیف غرر الحکم، ص 256.
