- اسلام و خانواده
اسلام خانواده را از مهمترین و اساسیترین واحدهای اجتماعی میداند که بنای آن بر الفت و همدلی و همدمی استوار گشته است و روابط آن بر مؤدت و رحمت پایه گذاری شده و گرمی کانون خانواده مورد توجه عمیق اسلام است.
همان طورى كه سازمان بدن انسان از واحدهاى مختلف تركيب يافته، و رابطة طبيعى ميان آنها وجود دارد، جامعه نيز از هستهها و واحدهاى كوچك خانوادگى تشكيل شده است.
زمانى كه بر روابط اعضاء خانواده‌ها، حسن تفاهم و صميميت و عواطف انسانى و اخلاقى آدمى حكمفرما باشد، اين واحدهاى كوچك از استحكام و دوام بيشترى برخوردار خواهد شد، و در نتيجه بنيان يك اجتماع سالم و نيرومند پايهگذارى گرديده و نيروهاى آنان در مسير سعادت همگانى بسيج مىشود، برعكس وقتى اين واحدهاى كوچك كه تشكيل دهنده اجتماع است دستخوش هرج و مرج و آشفتگى گردد چرخهاى اجتماعى نيز از رشد و تكامل به معناى واقعى باز مىماند، و پراكندگى و تشتت، نظام جامعه را از هم خواهد گسيخت.
- تعريف خانواده
نظام خانواده، يك نهاد اساسى و محورى در جامعه است و به عنوان هسته اوليه براى ساير نهادهاى اجتماعى به شمار مىرود.
نظام خانواده كوچكترين واحد اجتماعى است كه اساس و زيرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مىرود.
افرادى كه در اين واحد كوچك اجتماعى رشد مىيابند و تربيت مىشوند به ميزان رشد و شكوفايى شان سهم در واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى دارند.
افرادى كه روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سياستمدار بزرگ، و مدير نيرومند، و مبتكر توانا در جامعه ظهور مىكنند، و مسؤوليتهاى سنگين و خطيرى را به عهده مىگيرند، نظام خانواده و كانون گرم پدر و مادر تربيتگاه نخستين آنها است.
رشد و شكوفايى اين نظام محبوب و بى بديل، مرهون شناخت و رعايت دقيق حقوق هريكى از اعضاى آن نسبت به يكديگر است، و همانگونه كه نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانين و حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره و استحكام و رشد و بالندگى دارد، نظام خانواده نيز چنين است.
مهمترين ركن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شوهر است كه هركدام از حقوق ويژهاى در ارتباط با يكديگر و در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعايت اين حقوق، رشتههاى پربار نظام خانواده را مستحكم مىسازد. تأمين شرايط زندگى شيرين و شايسته و ايجاد محيط سالم و امن محصول ايمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دينى و عمل بر طبق آن مىباشد.
شناخت مسايل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و فرزندان و قضاوت درباره احكام و حقوق آنان، بدون شناخت و توجه به موقعيت و جايگاه نهاد خانواده سخن ناصواب خواهد بود، و همچنين سخن گفتن از حقوق فردى و اجتماعى مرد و يا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون عنايت به نقش و موقعيت خانواده در متون و منابع دينى امرى ناشدنى است. بدين لحاظ ضرورى است كه پيش از بررسى نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحكام خانواده به موقعيت و جايگاه اين نهاد مقدس اشاره شود:
- جايگاه خانواده در قرآن كريم
در باره نظام خانواده و شكل گيرى و اهميت آن رهنمودهاى فراوانى در متون دينى ما اعم از كتاب و سنت وارد شده است.
خانواده (زن و شوهر) در قرآن كريم نشانة از از نشانههای خدا و مايه آرامش روحى شمرده شده است، خداوند فرموده است:
«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ * و از نشانههاى او اينکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در کنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در اين نشانههايى است براى گروهى که تفکّر مىکنند! سوره روم آیه 21».
در جاى ديگر از زن و مرد به عنوان لباس ياد شده است:
«هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَ أَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُن * آنها (زنها) لباس شما هستند و شما لباس آنها (هر دو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد). سوره بقره آیه 187».
لباس از يك سو انسان را از سرما و گرما و خطر برخورد اشياء به بدن حفظ مىكند، و از سوى ديگر عيوب او را مىپوشاند، و از سوى سوم زينتى است براى تن آدمى، اين تشبيه كه در آيه فوق آمده اشاره به همه اين نكات است.
دو همسر يكديگر را از انحرافات حفظ مىكنند، عيوب هم را مىپوشانند وسيله راحت و آرامش يكديگرند، و هر يك زينت ديگرى محسوب مىشود.
اين تعبير نهايت ارتباط معنوى مرد و زن و نزديكى آنها را به يكديگر و نيز مساوات آنها را در اين زمينه كاملا روشن مىسازد، زيرا همان تعبير كه در باره مردان آمده در باره زنان هم آمده است بدون هيچ تغيير.
- جايگاه خانواده در روايات
نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است كه در اسلام هيچ بنايى محبوبتر از او پايه ريزى نشده است. پيامبر اسلام (ص) مىفرمايد:
«در اسلام هيچ نهادى محبوبتر و عزيرتر از تشكيل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است».
و نيز فرموده اند:
«هيچ فائدهاى بعد از نعمت اسلام برتر و مفيدتر از اين براى مرد مسلمان نيست كه او همسرى داشته باشد كه هروقت به او نگاه كند مسرور و شاداب گردد و هنگامى كه به او دستور بدهد اطاعت نمايد، و هر وقتى كه از نزدش برود حافظ جان خود و مال همسرش باشد».
در اين حديث شريف زن شايسته و وارسته بالاترين ارزش و نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.
نظام خانواده از چنان جايگاه و مقام شايسته در اسلام برخوردار است كه حتى تأثير روى ثواب عبادت و بندگى مىگذارد، تا جايى كه دو ركعت نماز كسانى كه تشكيل خانواده دادهاند برتر از عبادت فرد مجردى است كه شب و روز نماز بخواند.
چنانكه امام باقر عليه السلام فرموده است:
«دو ركعت نماز مردی که ازدواج کرده افضل و بهتر از نماز مرد مجردى است كه شب را به عبادت بايستد و روز را با روزه سپرى كند».
اين روايات و نيز رواياتى قريب به اين مضمون كه در متون اسلامى، وارد شده به خوبى جايگاه و ارزش والاى خانواده را تبيين مىكند.
- دليل اهميت خانواده در اسلام
خانواده با وجود اینکه در اکثر جوامع مورد توجه است در جهان بینی اسلامی اهمیت و ارزش شایان توجهی به آن داده می‌شود. در این جهان بینی خانواده گروهی متشکل از افراد است که دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که بر اساس ازدواج پدید می‌آید. چنین ارتباطی یک رابطه ساده انگارانه و فاقد مسئولیت پذیری نیست. بلکه یک پیمان مهم و با اهمیتی است که از جنبه‌های مختلف برای طرفین مسئولیتهایی ایجاد می‌کند. چرا که سلامت چنین پیمانی که اولین پایه‌های تشکیل یک خانواده است ضامنی است برای سلامت کل جامعه.
- کارکرد تربیتی خانواده از دیدگاه اسلام
اسلام از همان ابتدای تولد برنامه‌ها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک تنظیم فرموده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. بطوریکه در سراسر دوره کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت کودک است برنامه‌های خاص و سفارشهای تربیتی بسیاری را در انتخاب اسم، شیر دادن و از شیر گرفتن، در محبت و مهروزی به کودکان و در رعایت عدالت، وفای به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره نوجوانی، بیان داشته است.
امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند:
«حق کودک تو بر تو این است که بدانی وجود او از توست و بد و خوب او در این دنیا به تو ارتباط پیدا می‌کند و باید بدانی که در سرپرستی او مسئولیت داری و مسئول هستی که او را به بهترین وجه تربیت کنی و بر عهده توست که او را به خداوند بزرگ راهنمای کنی».
همچنین امام سجاد علیه‌السلام در تاکید بر اهمیت شیوه تربیت درست فرزندان می‌فرمایند:
«با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود. یا اینکه او را چنان تربیت کن که بتواند در کارهای مختلف زندگی با عزت و آرزومندی زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو بوده باشد».
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: به کودکان خود احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آنها رفتار کنید.
اسلام علاوه بر تاکیدی که بر نقش تربیتی خانواده قائل است شیوه‌های مناسب تربیتی را پیش روی خانواده‌ها قرار می‌دهد. بطوری که با تاکید بر تکریم و تشویق فرزندان خانواده را از اعمال روشهای تنبیهی باز می‌دارد.
حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «عاقل بوسیله ادب پند می‌پذیرد و این چهارپایانند که جز با زدن تربیت نمی‌شوند».
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند:
«خدای رحمت کند کسی را که در نیکوکاری و نیکی به فرزندش کمک کند. سوال شد چگونه فرزند خود را در نیکی کمک بکند؟ فرمود: آنچه در توانایی کودک است و برایش میسر است، از او بپذیرد و آنچه انجام دادنش برای کودک دشوار و طاقت فرساست از او نخواهد و او را به گناه و طغیان و کارهای احمقانه وادار نکند».
اسلام همچنین به موضوع تفاوتهای فردی که مورد توجه روان شناسان است توجه داشته است. از دیدگاه اسلام انسانها از لحاظ ویژگیها، توانایی و استعدادها متفاوت از یکدیگر هستند. بر این اساس در نظر گرفتن این تفاوتها را نیز در تربیت فرزندان در خانواده دارای اهمیت میداند. از نمونه احادیثی که ذکر شد و هزاران شواهد معتبر دیگر میتوان به نقش اهمیت خانواده از دیدگاه اسلام پی برد. اسلام سعادت و شقاوت فرد را تحت تاثیر خانواده چه در دوران قبل از تولد و چه بعد از تولد میداند.
به عبارت ديگر، كل وجود انسان به نوعى برگرفته از خانواده و شكل گرفته در درون خانواده است. تأثيرات ژنتيكى پدر و مادر، آثار اوليۀ خندهها و نگاههاى مادر بر روح و روان كودك، مهارتهاى زندگى كه كودك و نوجوان از پدر و مادر خود مىآموزند، و نيز تأثيرات دیگری كه بر فرزندان خود مىگذارند، همه تأييدكنندۀ اين سخن است كه كل وجود انسان محصول خانواده است.
به تعبیر دیگر و کلیتری اگر به موضوع بپردازیم چنین میتوان گفت که کوچکترین نهاد جامعة بشری از خانواده شروع شده و خانوده عنصر اصلی اجتماع بشری را ساخته است و هر قدر نهاد اصلی اجتماع سالم باشد خود اجتماع هم به همان اندازه سالم خواهد بود و رابطه معنوی فرد با خانواده آن هرچه سالمتر و صمیمیتر بوده باشد نقش آن در تکوین و سلامت جامعه به همان اندازه مفیدتر و مؤثرتر خواهد بود.
